1ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΕΙΣ: Η ΝΟΜΙΜΟΤΗΤΑ ΜΙΑΣ ΕΝΝΟΙΑΣ
ΈΝΝΟΙΕΣ ΚΛΕΙΔΙΑ
Αναγέννηση (Rinascita): το πολιτιστικό-πνευματικό κίνημα που κυριάρχησε στην
Ευρώπη από το 1350 ως το 1550 και σηματοδότησε την αρχή της νεότερης ιστορίας,
με την εισαγωγή του ατόμου ως αυτόνομης οντότητας στον πολιτισμό
Αναγέννηση της εποχής του Καρλομάγνου: αναγεννησιακή προσπάθεια στη Γερ-
μανία του 8ου αιώνα, κλειστή σ’ ένα κύκλο λογίων και αριστοκρατών
Γαλλική Αναγέννηση του 12ου αιώνα: απόπειρα αναγέννησης της λατινικής λογοτε-
χνίας
Παλαιολόγεια Αναγέννηση: καλλιτεχνική και φιλοσοφική αναγέννηση στο βυζαντι-
νό χώρο (13ος-15ος αιώνας)
Ποια είναι η έννοια της «Αναγέννησης» και ποια η χρονολογική τοποθέτησή της;
Αναγέννηση είναι το μεγάλο πολιτιστικό κίνημα, που θεωρούμε ότι σηματο-
δοτεί την απαρχή της νεότερης Ευρώπης και το τέλος του Μεσαίωνα. Συμβατικά ε-
κτείνεται από το 1350 ως το 1550 ή 15ο και 16ο αιώνα. Ξεκίνησε από τη Φλωρεντία
και την Βενετία, αλλά η ακμή της σημειώθηκε τον 16ο αιώνα στη Ρώμη, όπου συνδέ-
θηκε με τον Ουμανισμό, που επέδειξε η Ρωμαϊκή Εκκλησία. Η Αναγέννηση διαδόθη-
κε από την Ιταλία στη Γαλλία, τη Γερμανία, τις Κάτω Χώρες (Βέλγιο και Ολλανδία)
και στην Αγγλία.
Η Αναγέννηση ως θεωρητική κατηγορία
«Απόψεις» για την Αναγέννηση Εισηγητές
Οι σύγχρονοι της Αναγέννησης
Το τέλος της γοτθικής «χοντροκοπιάς» και της παρηκμασμένης Giorgio Vasari
βυζαντινής τέχνης
Η αίσθηση της «ανατολής» ενός νέου κόσμου μέσα από το Πετράρχης
«σκοτάδι» του Μεσαίωνα
Οι εισηγητές του επιστημονικού όρου
Συνδυασμός ορθολογισμού και κλασικής καλλιτεχνικής παρά- Jean Michelet
δοσης
Η ανακάλυψη εκ νέου της ανθρώπινης προσωπικότητας και του Jakob Burckhardt
φυσικού κόσμου, που έλειπαν από τη μεσαιωνική σκέψη
Ποια είναι η σχέση της Αναγέννησης με το Μεσαίωνα;
Η κύρια άποψη για την Αναγέννηση είναι ότι εκφράζει τη μετάβαση μεταξύ
δυο περιόδων και ως εκ τούτου συχνά στον 20ο αιώνα τονίστηκαν οι συνέχειές της με
το μεσαιωνικό πολιτισμό, παρά οι ρήξεις με αυτόν.
Απόψεις για τις σχέσεις Αναγέννησης και Μεσαίωνα Εισηγητές
Πολλοί από τους εκπρόσωπους της πρώιμης Αναγέννησης (Leon A. Hauser
Battista Alberti, Francesco Petrarca, Macchiavelli) θα μπορούσαν
να καταταγούν στους μεσαιωνικούς κι όχι στους αναγεννησια-
κούς στοχαστές
Οι όροι που θα δημιουργήσουν την Αναγέννηση υπάρχουν ήδη J. Huizinga
στον ύστερο Μεσαίωνα
Το αίσθημα της ατομικότητας υπάρχει ήδη από τον ύστερο Με- E. Gilson
σαίωνα και δεν είναι αναγεννησιακή «επινόηση»
Η Αναγέννηση ως φαινόμενο δεν ήταν παρά ένα πολιτισμικό ε- E. Garin
πεισόδιο μιας ολιγάριθμης ελίτ, που δεν επηρέασε της δύσκολη
καθημερινή ζωή των υπόλοιπων κοινωνικών τάξεων
Η Αναγέννηση είναι ένας μύθος πλασμένος κατ’ επιρροή των λο- P. Burke
γοτεχνικών και καλλιτεχνικών έργων μιας συγκεκριμένης εποχής
Η μετάβαση στη νεότερη εποχή συντελείται μόνο με το Διαφωτι- G. Hegel
σμό και η Αναγέννηση δεν είναι παρά τα προεόρτια αυτού
Υπήρξαν προηγούμενες αναγεννήσεις στον ευρωπαϊκό χώρο;
Καρολίγγεια Αναγέννηση / Αναγέννηση του Καρλομάγνου: στη Γερ- 8ος αιώνας
μανία, απόπειρα που παρέμεινε σε έναν εξαιρετικά κλειστό κύκλο
μορφωμένων και ευγενών
Γαλλία: απόπειρα αναγέννησης κυρίως σε λογοτεχνικό επίπεδο της 12ος αιώνας
λατινικής λογοτεχνίας
Παλαιολόγεια Αναγέννηση στο Βυζάντιο: φιλοσοφικός πλατωνισμός 1260-1450
και ανανέωση του βυζαντινού καλλιτεχνικού ύφους με κλασικίζοντα
στοιχεία
Γιατί οι αναγεννήσεις αυτές δεν είναι Αναγέννηση;
Οι όποιες αυτές προσπάθειες αναγέννησης από το μεσαιωνικό κόσμο στον
ευρωπαϊκό χώρο ήταν απλές σύντομες παρεκκλίσεις από το θεοκρατικό πνεύμα της
εποχής, που κυριαρχούσε παντού, που παρέμεναν κεκλεισμένων των θυρών σε στε-
νούς κύκλους λογίων. Μόνο στην Ιταλία του 15ου αιώνα βρίσκουμε εκείνη τη δυναμι-
κή ρήξη με το μεσαιωνικό παρελθόν, που καθιστά την ιταλική αναγέννηση όχι μια
από τις αναγεννήσεις, αλλά την Αναγέννηση, καθιστώντας τον Ιταλό του 15ου αιώνα,
τον πρώτο σύγχρονο Ευρωπαίο.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο
ΤΟ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟ ΚΟΣΜΟΕΙΔΩΛΟ ΚΑΙ ΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΛΙΤΙΚΑ ΑΙ-
ΤΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΟΥ. Η ΣΥΛΛΗΨΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΤΑ
ΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ
ΈΝΝΟΙΕΣ ΚΛΕΙΔΙΑ
Πύργος (Manor): ο πύργος στον οποίο κατοικεί ο φεουδάρχης.
Οργανωμένα Κοινωνικά Σώματα (Corpora): οι κοινωνικές οργανώσεις του Με-
σαίωνα, στις οποίες εντασσόταν το άτομο και καθόριζε τη ζωή του βάσει αυτών.
Κοιλάδα των Δακρύων: η βίωση της καθημερινότητας του ανθρώπου ως προετοι-
μασίας για έναν καλύτερο, ουράνιο κόσμο.
Ουσία πέραν του φυσικού κόσμου (Universalia ante rem): η αντίληψη ότι πέρα
από τον εμπειρικό κόσμο, υπάρχει μια αναλλοίωτη ουσία προερχόμενη από τον Θεό
που υπάρχει ανεξάρτητα από τον κόσμο μας.
Credo quia absurdum est: η αντίληψη ότι η πίστη είναι παραλογισμός δηλαδή πέρα
από τη λογική.
Ενθύμιο Θανάτου (Memento Mori): τα ορατά στοιχεία που υπενθύμιζαν την έλευ-
ση του θανάτου.
Μεσαιωνικός Αντισημιτισμός: η εχθρική στάση του μεσαιωνικού κόσμου τόσο
πρακτικά, όσο και θεωρητικά απέναντι στους Εβραίους.
Δημοκρατικά Πολιτεύματα: ολιγαρχικά στην ουσία πολιτεύματα που άκμασαν στις
βορειοϊταλικές πόλεις.
Ανεξάρτητος Πολέμαρχος (Condottiere): αρχηγός ενός μισθοφορικού σώματος, ο
οποίος αποκτά δύναμη και επηρεάζει τις πολιτικές εξελίξεις
Μοναδικός Άνθρωπος (Uomo singolare): η κατάκτηση της ανθρώπινης αυτοσυνειδησίας
και της ανθρώπινης αξίας ως αυτόνομης οντότητας για ελεύθερη δράση.
Καθολικός Άνθρωπος (Uomo universale): ο άνθρωπος που συμμετέχει ενεργά σε
πολλούς τομείς της κοινωνικής και ανθρώπινης δράσης και δεν είναι αποκομμένος
από δραστηριότητες ή άβουλος.
Ingenium (Ανθρώπινη Ιδιοφυΐα): η έμφυτη ικανότητα του ανθρώπου να δημιουρ-
γεί.
Virtu (Αρετή): η αυτάρκεια και η συμμετοχή του ανθρώπου μέσα στην κοινωνία.
Χριστιανική Εκκλησία: το επίσημο δόγμα του χριστιανισμού, ο θρησκευτικός ορ-
γανισμός.
Το Μεσαιωνικό Κοινωνικό Σύστημα και οι κοσμοθεωρητικές του εκφράσεις.
Η απαξίωση της φυσικότητας και ο πόθος για τα υπερκόσμια
Ποιος ήταν ο χαρακτήρας του μεσαιωνικού κοινωνικού συστήματος;
Ο μεσαιωνικός άνθρωπος ήταν υποταγμένος στις φυσικές, αιώνιες κανονικό-
τητες, δεσμευμένος σε ένα συγκεκριμένο κομμάτι γης, προσωπικά υποτελής στον φε-
ουδάρχη, δηλαδή τον κληροδόχο και κληρονόμο (κάτοχο) της συγκεκριμένης γης. Η
ιεραρχία που διαμορφωνόταν με αυτόν τον τρόπο ήταν και αυστηρή και καθορισμέ-
νη, μέσω αναμφισβήτητων και καθαγιασμένων σχέσεων, που είχαν τις ρίζες τους στη
θεία βούληση.
Σε ποιον κοινωνικό χώρο αναπτύσσεται η φεουδαρχία;
Η φεουδαρχία αναπτύσσεται κυρίως στην ύπαιθρο, που τεμαχιζόταν σε με-
γάλες ιδιοκτησίες, φέουδα, με επίκεντρο τον manor, τον πύργο-κατοικία του φεου-
δάρχη, του ιδιοκτήτη της γης. Κύρια αιτία ύπαρξης της φεουδαρχίας είναι η παρακμή
των πόλεων μετά την κατάλυση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
Ποια είναι η κοινωνική οργάνωση του Μεσαίωνα;
Η κοινωνία κατά τον Μεσαίωνα είναι οργανωμένη σε corpora, οργανωμένα
κοινωνικά σώματα, που υποτάσσουν το άτομο υπαγορεύοντάς του τις αξίες τους και
νηματοδοτώντας τις πράξεις του ατόμου. Η ιδέα των οργανωμένων κοινωνικών σω-
μάτων είναι τόσο δυνατή, που το άτομο δε νοείται εκτός αυτών. Συνέπεια αυτού είναι
ο εκμηδενισμός της προσωπικότητας, που βλέπουμε στην περίπτωση των καλλιτε-
χνών, όπου δε γνωρίζουμε στοιχεία της ταυτότητάς τους, επειδή η δράση τους τοπο-
θετούνταν στα πλαίσια της συλλογικής προσπάθειας για ανύψωση προς το θείο.
Το δυνατότερο corpus, οργανωμένο κοινωνικό σώμα ήταν η Εκκλησία. Βρι-
σκόταν υπεράνω όλων των υπόλοιπων διαχωρισμών (κοινωνικής θέσης, φύλου, οικο-
νομικής κατάστασης) και ερχόταν σε αντίθεση με τον τοπικισμό που επερχόταν με
την διάσπαση του χώρου σε φέουδα. Με αυτόν τον τρόπο η καθημερινή ζωή δεν είναι
τίποτε άλλο παρά μια προετοιμασία, μια προσκυνηματική περιήγηση (peregrinatio)
στην Κοιλάδα των Δακρύων, τον κόσμο με τα προβλήματα, τις δυσκολίες του που
γίνεται πεδίο άσκησης της ψυχής.
Ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της μεσαιωνικής σκέψης;
Η βασική φιλοσοφική ιδέα του Μεσαίωνα είναι η ύπαρξη ως αυτόνομων ο-
ντοτήτων, πέραν και πάνω του εμπειρικού επιπέδου καθολικών εννοιών, αληθινών
ουσιών που βρίσκονται εκτός του πραγματικού κόσμου. Ο πραγματικός κόσμος α-
ντανακλά και μόνο τις έννοιες αυτές, που πηγή έχουν τον ίδιο τον Θεό. Η αμφισβή-
τηση της ιδέας αυτής, που βάση της είναι η διδασκαλία του Αυγουστίνου, τον 5ο αι-
ώνα, έρχεται τον 13ο αιώνα με τον νομιναλισμό (ονοματοκρατία), που δείχνει ότι ο
μεσαιωνικός τρόπος σκέψης δύει.
Απόρροια αυτής της αντίληψης είναι η πίστη πως η καθημερινή ζωή είναι γεμάτη από
αόρατες καλοκάγαθες ή δαιμονικές δυνάμεις. Ο μεσαιωνικός άνθρωπος πρώτα πι-
στεύει και μετά σκέπτεται, πιστεύει πέρα από τη λογική (credo quia absurdum est).
Πως αντιμετωπιζόταν ο θάνατος στο μεσαιωνικό κόσμο;
Οτιδήποτε αντιτίθεται στο σώμα, π.χ. ο θάνατος, αποτελεί πνευματικό σημά-
δι που υπενθυμίζει τη Δευτέρα Παρουσία και την κατάλυση του φυσικού κόσμου από
τη χριστιανική συντέλεια.
Κάθε τι ανθρώπινο θεωρούνταν μάταιο από τη στιγμή που υπάρχει ο θάνα-
τος. Παράλληλα στο Μεσαίωνα χρησιμοποιούνταν με κάθε ευκαιρία υπενθυμίσεις
θανάτου, τα Memento Mori, συνήθως νεκροκεφαλές ή άλλα στοιχεία υποδήλωσης
του θανάτου. Αυτές οι ορατές εκφάνσεις ήταν στοιχεία της μεταφυσικής του Μεσαί-
ωνα και βάσεις της λαϊκής θρησκευτικότητας.
Ποια ήταν η αντιμετώπιση των "διαφορετικών" στο Μεσαίωνα;
Ως διαφορετικός νοείται αυτός που αποκλίνει (όχι αναγκαστικά παρεκκλίνει)
από την καθημερινή πρακτική και σκέψη. Ιδιαίτερα σκληρός στάθηκε ο μεσαιωνικός
κόσμος απέναντι στους Εβραίους. Θεωρήθηκε θεοκτόνος λαός, που έπρεπε να απο-
μακρυνθεί και να τιμωρηθεί, με αποκορύφωμα τις ναζιστικές διώξεις. Τα ανθρώπινα
δεινά, οι επιδημίες κλπ αποδίδονταν στους Εβραίους. Εξοντώνονταν ανηλεώς, επιχει-
ρούνταν ο προσηλυτισμός τους, εξορίζονταν. Ο αντισημιτισμός στέριωσε μέσα στο
λαϊκό υποσυνείδητο. Ούτε οι προτεστάντες έδειξαν ανεκτικότερη στάση, διαποτίζο-
ντας έτσι τη γερμανόφωνη σκέψη. Μόνο η Αναγέννηση έδειξε κάποια σημάδια πολι-
τιστικής ανοχής. Κορυφαίο αντισημιτικό γεγονός στο Μεσαίωνα υπήρξε η εκδίωξη
των Εβραίων από την Ισπανία το 1492 με την ολοκλήρωση της ανακατάληψης της
Ιβηρικής Χερσονήσου από τους Άραβες που την κατείχαν ως τότε.
Η αναζωπύρωση του αστικού βίου και πολιτισμού κατά τη δύση του Μεσαίωνα.
Οι νεοπαγείς "Δημοκρατίες"
Ποιος ο ρόλος της πόλης ως παράγοντας της Αναγέννησης;
Η Αναγέννηση ήταν ένα κύρια αστικό φαινόμενο. Στο τέλος του Μεσαίωνα
το κέντρο βάρους της ζωής μετατοπίστηκε από την ύπαιθρο στις πόλεις. Η πόλη συ-
γκεντρώνει έτσι ετερόκλητα στοιχεία, τα οποία συνυπάρχουν και έρχονται σε επαφή
δημιουργώντας έτσι έναν διανοητικό ερεθισμό. Ήδη στα τέλη του Μεσαίωνα η ανά-
πτυξη του εμπορίου είχε δημιουργήσει ένα δίκτυο πόλεων (Χανσεατική ένωση στη
Γερμανία, Φλάνδρα) ή μεμονωμένες πόλεις (Βενετία, Γένοβα), αλλά μόνο στη Βό-
ρεια Ιταλία εξαλείφθηκαν οι φεουδαρχικές δομές, ειδικά μετά την επιδημία της Μαύ-
ρης Πανώλης που αποδυνάμωσε την ύπαιθρο (1348-1349).
Το σπάσιμο των φεουδαρχικών δεσμών οδήγησε σε άνοιγμα της κοινωνίας
και επικράτηση της άμιλλας, βάσει της οποίας σημασία είχε πλέον η προσωπική αξία
και η ανάδυση νέων κοινωνικών στρωμάτων. Αν θέλει κανείς να δει τη σημασία αυ-
τής της εξέλιξης, αρκεί να συγκρίνει τον ιταλικό βορρά με τον ιταλικό νότο, τον ο-
ποίο κατείχαν οι Ισπανοί και άργησε πολύ να σπάσει τα δεσμά της φεουδαρχίας, με
αποτέλεσμα την καθυστέρηση που παρατηρείται στην περιοχή ακόμα και σήμερα.
Τι ήταν οι αναγεννησιακές "δημοκρατίες";
Ουσιαστικά δεν πρόκειται για δημοκρατικά με τη σημερινή έννοια πολιτεύ-
ματα αλλά για ολιγαρχικά στα οποία την εξουσία ασκούσε μια "επιτροπή" (signoria),
από τα επιφανέστερα και πιο προνομιούχα τμήματα του πληθυσμού. Τέτοιες μορφές
πολιτευμάτων βρίσκουμε σε πόλεις της βόρειας Ιταλίας.
Ποια ήταν τα προβλήματα των αναγεννησιακών "δημοκρατιών";
Την πολιτική επιβίωση τέτοιων πολιτικών μορφωμάτων υπονόμευσαν η ανε-
ξαρτητοποίηση του πολέμου από την πολιτική και η ταξική διαστρωμάτωση.
Οι πολέμαρχοι (condottieri) ανεξαρτητοποιήθηκαν από την πολιτική εξουσία
και προσφέρουν μισθωτή υπηρεσία ή επηρεάζουν ή καταλαμβάνουν την πολιτική ε-
ξουσία οι ίδιοι.
Η κοινωνική ζωή αρχίζει να διαμορφώνεται, σε πολύ πρώιμο στάδιο, ταξικά
και δημιουργούνται κοινωνικές αναταραχές, από τις οποίες κάποια οικογένεια κερδί-
ζει σε ισχύ και αναλαμβάνει κληρονομικά την διοίκηση και κυβέρνηση της πόλης.
Μόνη εξαίρεση αποτέλεσε η ολιγαρχική Βενετία, την οποία κυβερνούσε ένα συμβού-
λιο.
Η πολιτιστική δράση των νέων ηγεμόνων
Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της διακυβέρνησης των νέων ηγεμόνων;
Οι νέοι ηγεμόνες που αναδύθηκαν κατά την Αναγέννηση, χαρακτηριστικό-
τερο παράδειγμα των οποίων ήταν οι Μέδικοι στη Φλωρεντία, ήταν συχνά βίαιοι και
αυθαίρετοι στην άσκηση της εξουσίας. Ωστόσο συνεισέφεραν σημαντικά, καθιερώ-
νοντας στα οικονομικά το σύστημα της διπλής λογιστικής εγγραφής, τη δυνατότητα
στις ανερχόμενες τάξεις να δραστηριοποιηθούν ευρύτατα οικονομικά. Το πρότυπο
του αναγεννησιακού ηγεμόνα υπήρξε ο Ηγεμών του Μακιαβέλι. Οι νέοι ηγεμόνες
θεωρούσαν πάντως τους εαυτούς τους εκπροσώπους του λαού, δηλαδή της αστικής
τάξης. Πάντως η εξουσία τους ήταν ζήτημα προσωπικής επιβολής, το οποίο αναζη-
τούσε νομιμοποίηση στα μάτια των υπολοίπων πολιτών. Αυτό το κατάφεραν με το να
οικειοποιηθούν εντάσσοντας τους στον κύκλο τους, τους σημαντικότερους λογίους
και καλλιτέχνες.
Πως επιτεύχθηκε η σύνθεση οικονομίας και τέχνης την εποχή της Αναγέννησης;
Η συνύπαρξη των καλλιτεχνών και των λογίων μέσα στους ανώτερους πολι-
τικούς κύκλους συνδυάστηκε με την οικονομική ανάπτυξη, δίνοντας την ευκαιρία για
υλοποίηση μεγάλων καλλιτεχνικών σχεδίων. Οι μεγάλες οικογένειες, π.χ. οι Μέδικοι,
οι Κίτζι και οι Φούγγερ ήταν ταυτόχρονα τραπεζίτες, βιομήχανοι και ηγέτες, καθι-
στώντας τους ικανούς να προωθήσουν καλλιτεχνικά σχέδια, τόσο οι ίδιοι, όσο και
εύποροι αστοί που ανήκαν σε αυτούς τους κύκλους.
Η νέα σύλληψη του ανθρώπου-δημιουργού. Ο άνθρωπος ως καθολικό ον και ε-
στιακό σημείο στη φυσική τάξη
Ποια είναι η σύλληψη του ανθρώπου ως ατομικού όντος;
Το άτομο γίνεται κυρίαρχο του εαυτού του. Δημιουργεί το ίδιο τις συνθήκες
της ζωής του και προσπαθεί να αποδείξει την προσωπική αξία του μέσα στην φυσική
και κοινωνική πραγματικότητα. Με αυτόν τον τρόπο, ο άνθρωπος γίνεται δημιουργός
της κοινωνικής πραγματικότητας και όχι υποταγμένος σε ντετερμινιστικά πρότυπα
(προαποφασισμένες άνωθεν πράξεις). Ο άνθρωπος γίνεται μοναδικός (uomo
singolare), συνειδητοποιώντας τη μοναδικότητα και την προσωπική αξία του.
Ποια είναι η έννοια του ανθρώπου ως καθολικού όντος;
Ο μοναδικός άνθρωπος είναι παράλληλα καθολικός άνθρωπος. Μπορεί να
συμμετέχει παράλληλα σε διαφορετικές μορφές της ανθρώπινης δράσης. Σύμβολό
του υπήρξε ο Αυλικός του Castiglione, ο ήρωας του οποίου παύει να είναι ο μεσαιω-
νικός υποτελής παρακοιμώμενος, αλλά είναι άνθρωπος εξαιρετικά καλλιεργημένος,
με πρωτοβουλίες και ευθύνη, δημιουργός της μοίρας του, ισότιμος με τον κυβερνήτη.
Ποια είναι η διαφορά της μεσαιωνικής και της αναγεννησιακής ανθρωποθεωρίας;
Ο Μεσαίωνας είχε αρνηθεί την ιδιότητα του ανθρώπου δημιουργού της ζωής
και της πραγματικότητάς του, αποδίδοντας την ιδιότητα του πλάστη μόνο στο θεό.
Κάθε ανθρώπινη ενέργεια ήταν ανούσια και ποτισμένη από αμαρτία. Η αρετή στο
Μεσαίωνα ήταν η παραίτηση από τα εγκόσμια προς ένα πνευματικό επίπεδο ζωής.
Η Αναγέννηση δημιούργησε τον άνθρωπο δημιουργό, θεό στη γη, που βασί-
ζεται στην ιδιοφυΐα που ενυπάρχει μέσα του (ingenium), κάτοχο και χειριστή των α-
ρετών του, προσπαθώντας να υλοποιήσει τα ατομικά οράματά του. Η αρετή στην
Αναγέννηση γίνεται η αυτάρκεια και αυτοδυναμία του ανθρώπου μέσα στον κόσμο,
αντίληψη που βρίσκουμε και στην αρχαία Ελλάδα.
Με ποιο τρόπο επιστρέφει η Αναγέννηση σε αρχαία πρότυπα;
Η Αναγέννηση ζητούσε να επιστρέψει στα αρχαία ιδεώδη, τόσο στην τέχνη
και τη λογοτεχνία, από την οποία άντλησε σύμβολα εικονογραφικά και λογοτεχνικά
μοτίβα, θεωρητικά μοντέλα για την επιστήμη, ανάγκη για κατανόηση του κόσμου.
Ταυτόχρονα αναβίωσε και το αριστοκρατικό ήθος, ένα ήθος που επέβαλλε την υπέρ-
βαση των δυνατοτήτων και δεν ήταν ευχαριστημένο με την επίτευξη του μέσου όρου,
πράγμα που σήμαινε ταυτόχρονα τη δομή μιας ολιγαρχικής κοινωνίας.
Πως ο άνθρωπος εκπληρώνει τα ιδανικά της Αναγέννησης;
Ο σημαντικότερος τρόπος για να δείξει ο άνθρωπος ότι ακολουθεί τα ανα-
γεννησιακά ιδανικά, ήταν η εργασία. Η Αναγέννηση είδε στην εργασία την κινητήρια
δύναμη του πολιτισμού και της προόδου.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο
Ο ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Η ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ
ΈΝΝΟΙΕΣ ΚΛΕΙΔΙΑ
Σχολαστικισμός: η διδασκαλία της αριστοτελικής σκέψης κατά το Μεσαίωνα, που
επιχείρησε να συμβιβάσει με τη χριστιανική θεολογία.
Φιλοσοφία θεραπαινίδα της θεολογίας (Philosophia ancilla theologiae): η μεσαι-
ωνική αντίληψη ότι η φιλοσοφία πρέπει να υποστηρίζει τις θεολογικές αλήθειες, να
"υπηρετεί" τη θεολογία.
Ανθρωπιστική Επιστήμη (Studia humanitatis): η αναβίωση των ελευθερίων τε-
χνών, (artes liberales), μέσω της εξοικείωσης με τον αρχαίο λόγο σε κάθε μορφή του,
που δημιουργούσε προϋποθέσεις για πνευματικό προβληματισμό κοντά στα ανθρώπι-
να ενδιαφέροντα.
Πολιτικός Ουμανισμός: η αντίληψη για την σωστή πολιτική δράση του ρήτορα, το
ενδιαφέρον του για τη λογική ανάλυση και την δημιουργία επιχειρημάτων προς το
μέγιστο κοινωνικό όφελος.
Δωρεά του Κωνσταντίνου: η βάση της άσκησης κοσμικής και εκκλησιαστικής ε-
ξουσίας από την παπική εκκλησία, η οποία αποδείχτηκε πλαστογραφημένο κείμενο.
Ελληνικό στρατιωτικό σώμα (Estradiotti): το στρατιωτικό εκστρατευτικό σώμα
του βενετικού κράτους, που αποτελούνταν από Έλληνες στρατιώτες.
Η Νοσταλγία της Αρχαιότητας
Ποιο λεξιλόγιο χρησιμοποίησε η Αναγέννηση για να "εναντιωθεί" στο Μεσαίωνα;
Το παράδοξο με την Αναγέννηση ήταν ότι για να αντιδιαστείλει τον εαυτό
της με την προηγούμενη εποχή της, ανέτρεξε σε μια εποχή ακόμα παλαιότερη, πράγ-
μα που συνέβη και με την περίπτωση της Γαλλικής Επανάστασης. Η αρχαιότητα πα-
ρείχε τα πρότυπα κάθε φορά που ο άνθρωπος επιζητούσε την κοινωνική αλλαγή.
Γιατί η Ρώμη εξέφρασε τη νοσταλγία της αρχαιότητας;
Η Ιταλία αλλά κυρίως η Ρώμη εξαιτίας των πολλών υλικών καταλοίπων από
την Αρχαιότητα, δημιουργούσε μεγάλη εμπιστοσύνη για τις δυνατότητες του ανθρώ-
πινου πνεύματος και ταυτόχρονα το συμβόλιζε. Από τους πρώτους που συνέλαβαν τη
δύναμη των αρχαίων ερειπίων ήταν ο Πετράρχης. Ο Πετράρχης μαζί με τον Δάντη
ήταν οι πρώτοι ποιητές που διοχέτευσαν στην καθομιλουμένη γλώσσα το λογοτεχνικό
ταλέντο τους, σπάζοντας το μονοπώλιο της λατινικής και σηματοδοτώντας την εθνική
αναγέννηση των ευρωπαϊκών λαών, που θα επέλθει σταδιακά.
Μεσαίωνας και Κλασική Παιδεία: Σχολαστικισμός
Ποιοι ήταν οι δεσμοί του Μεσαίωνα με την κλασική παιδεία;
Το εγκύκλιο πρόγραμμα της μεσαιωνικής εκπαίδευσης, το trivium, είχε της
ρίζες του στην ελληνιστική αρχαιότητα και περιελάμβανε λογική, ρητορική και
γραμματική. Ο Αριστοτέλης αποτέλεσε, ειδικά μέσω του Θωμά Ακινάτη, τη βάση
τόσο της ρωμαιοκαθολικής θεολογίας όσο και της αποδεκτής ερμηνείας του κόσμου.
Ποια στοιχεία της αριστοτελικής σκέψης θεωρήθηκαν ασύμβατα με τη χριστια-
νική σκέψη;
Η μεσαιωνική χριστιανική σκέψη θεωρούσε ότι η φυσιοκρατία της αριστο-
τελικής σκέψης και οι εμπειρικές παρατηρήσεις δε συμφωνούσαν με τον χριστιανι-
σμό και ως εκ τούτου χρειαζόταν να απαλειφθούν. Στοιχεία που θεωρήθηκαν ότι έ-
πρεπε να διατηρηθούν ήταν η γεωκεντρική αντίληψη του κόσμου και η τελεολογία,
δηλαδή η λογική, που μπορούσε να χρησιμεύσει σε αποδείξεις της χριστιανικής αλή-
θειας και αποκάλυψης κάνοντας έτσι την φιλοσοφία θεραπαινίδα της θεολογίας και
αποξηραίνοντας την αριστοτελική φιλοσοφία από τη μελέτη του σύμπαντος, που
πρωταρχικά ενδιέφερε τον Αριστοτέλη.
Ο Πετράρχης πρωτεργάτης του φιλολογικού ουμανισμού. Ο πολιτικός ουμανι-
σμός των Φλωρεντινών
Τι ήταν ο ουμανισμός και ποιοι οι πρωτεργάτες του;
Ουμανισμός ήταν η κίνηση ενάντια στη σχολαστική διδασκαλία, που σκοπό
είχε να ξαναφέρει την επαφή ανάμεσα στη φιλοσοφία και την ανθρώπινη εμπειρία.
Χρησιμοποίησε την αρχαία γραμματεία στο σύνολό της, που έδειχνε το ανθρώπινο
πάθος σε διάφορες εκφάνσεις του. Πρωτεργάτης του ουμανισμού υπήρξε ο Πετράρ-
χης, που αν και δε γνώριζε ελληνικά, εκτιμούσε ιδιαίτερα τα ομηρικά ποιήματα και
άνοιξε το δρόμο στην ανθρωπιστική επιστήμη, που προσομοίαζε με την πνευματική
δραστηριότητα της ελληνορωμαϊκής περιόδου. Κύρια ασχολία των ουμανιστών ήταν
η ρητορική, όχι ως μηχανιστική άσκηση, αλλά ως πρακτική πειθούς μπροστά σε δη-
μόσια ακροατήρια για ανάπτυξη του διαλόγου και εξεύρεση ωφέλιμων λύσεων σε
προβλήματα.
Τι είναι το κίνημα του πολιτικού ουμανισμού;
Πρόκειται για την κίνηση που θεωρεί τον ρήτορα πολιτικά και κοινωνικά ε-
νεργό πρόσωπο που με τη λογική και την πειθώ καθοδηγεί τα πράγματα στο επωφε-
λέστερο σημείο τους, με πρότυπο την σκέψη του Κικέρωνα, γι' αυτό και οι πολιτικοί
ουμανιστές ονομάστηκαν και Κικερώνειοι.
Ποιοι ήταν οι σημαντικότεροι πολιτικοί ουμανιστές και ποιες οι αρχές τους;
Οι σημαντικότεροι πολιτικοί ουμανιστές είναι ο Leon Battista Alberti, o
Leonardo Bruni, o Lorenzo Valla. O Alberti στα έργα του έδωσε τις βασικές κατευ-
θυντήριες του πολιτικού ουμανισμού, την κατοχύρωση της ατομικότητας και την πα-
ράλληλη εργασία για το καλό της κοινότητας, πάνω στις βάσεις που είχε θέσει ο Οι-
κονομικός του Ξενοφώντα. Με το συνδυασμό των δυο αυτών επιπέδων θεωρούσαν
ότι ο άνθρωπος αναπτυσσόταν ολόπλευρα ως προσωπικότητα.
Ποια ήταν η συνέπεια της αρχής του πολιτικού ουμανισμού στη οργάνωση του
κράτους;
Συνέπεια του πολιτικού ουμανισμού ήταν να βλέπει ο πολίτης τον εαυτό του
υποταγμένο οικειοθελώς σε μια ανώτερη αρχή και παράλληλα να είναι ελεύθερος και
να απολαμβάνει την ελευθερία του. Ο πολιτικός ουμανισμός είχε σκοπό να γεφυρώ-
σει το χάσμα ανάμεσα στον υπέρμετρο εγωιστικό ατομικισμό, που αναδύθηκε μετά
από αιώνες, και την κοινωνική συνείδηση, που χρειάζεται για να είναι ευνομούμενη
μια κοινωνία. Ο πολιτικός ουμανισμός εκφράστηκε ιδιαίτερα μέσω της αρχιτεκτονι-
κής, ως τέχνης που δομεί συνδυάζοντας το προσωπικό γούστο με την οικιστική
συμμετρία.
Η συναγωγή των αρχαίων χειρογράφων και ο κριτικός σχολιασμός τους. Ο ου-
μανισμός ως εκπαιδευτικό σύστημα.
Ποιοι ήταν οι κυριότεροι συλλέκτες χειρογράφων;
Οι σημαντικότεροι συλλέκτες χειρογράφων που περιείχαν αυτούσια τα αρ-
χαία κείμενα ήταν οι Niccolo Nicoli, o Poggio Bracciolini, o Giovanni Aurispa. Αυτοί
εκτός από τη συλλογή επιδόθηκαν και στο σχολιασμό των κειμένων εκ νέου, αποκα-
θιστώντας τυχόν ορθογραφικά λάθη ή πλαστογραφήσεις.
Ποια ήταν η σημασία του σχολιασμού της Κωνσταντίνειας Δωρεάς;
O Lorenzo Valla απέδειξε ότι το κείμενο της λεγόμενης Δωρεάς του Κων-
σταντίνου (Donatio Constantini) ήταν πλαστογραφημένο κείμενο του Μεσαίωνα.
Υποτίθεται ότι επρόκειτο για το κείμενο με το οποίο ο Μέγας Κωνσταντίνος παρα-
χωρούσε στον πάπα της Ρώμης Σύλβεστρο την εκκλησιαστική και κοσμική εξουσία,
πάνω στην οποία οι πάπες βάσιζαν την ολοκληρωτική εξουσία τους. O Valla εργαζό-
ταν ως γραμματέας της παπικής αυλής, πράγμα που δείχνει ότι οι ουμανιστικές από-
ψεις είχαν εισχωρήσει μέσα στο Βατικανό. Επιπλέον, ο ουμανισμός και οι μέθοδοί
του μπορούσαν να οδηγήσουν σε τεράστιες κοινωνικές αλλαγές.
Ποια εφεύρεση προσέφερε μεγάλη βοήθεια στο ουμανιστικό έργο;
Η εφεύρεση της τυπογραφίας από τον Ιωάννη Γουτεμβέργιο το 1440 έδωσε
την ευκαιρία τους ουμανιστές να κοινοποιήσουν, να διασώσουν και να επεκτείνουν
το έργο τους. Στην Ιταλία σημαντικό ήταν το τυπογραφείο του Άλδου Μανούτιου στη
Βενετία, που είχε σημαντική προσφορά και στην εκδοτική δραστηριότητα του Ελλη-
νισμού.
Πως επήλθε ο εκφυλισμός του κινήματος των ουμανιστών;
Οι Ουμανιστές δεν εντάσσονταν στο πλαίσιο των μεσαιωνικών πανεπιστη-
μίων και αναζητούσαν καταφύγιο στους νέους ηγεμόνες των ιταλικών πόλεων. Η α-
νάγκη όμως αυτή έσπρωξε ορισμένους από τους ουμανιστές τόσο προς τη ματαιοδο-
ξία όσο και προς την υποτέλεια και την έλλειψη ηθικών φραγμών, με κύριο δείγμα
τους τον Pietro Aretino. Ωστόσο κανένας δε μπορεί να αμφισβητήσει τη γονιμότατη
επιρροή του κινήματός τους στην πνευματική δραστηριότητα.
Οι σχέσεις ουμανισμού και γυναικείου φύλου
Οι ουμανιστές δημιούργησαν δικά τους σχολεία για να διαμορφώσουν τον
ανθρώπινο τύπο που επιθυμούσαν. Τέτοιο σχολείο δημιουργήθηκε στη Μάντοβα από
τον Vittorino da Feltre, που δεχόταν στις τάξεις του τόσο φτωχούς νέους όσο και γυ-
ναίκες. Κάποιες από αυτές έγιναν μεγάλα ονόματα της Αναγέννησης τόσο με θετική
όσο και με αρνητική χροιά (Λουκρητία Βοργία).
Η πλατωνική στροφή. Η πλατωνική Ακαδημία της Φλωρεντίας.
Ποια ήταν η θέση του Αριστοτέλη μετά το ουμανιστικό κίνημα;
Ο Ουμανισμός δημιούργησε νέες πνευματικές προϋποθέσεις, που έφτασαν
μέχρι την εγκατάλειψη της αριστοτελικής σκέψης και την αναζήτηση της ουσίας της
αρχαίας σκέψης στον Πλάτωνα. Ο Πλάτων συνέθετε με διαφορετικό τρόπο τις αρχαι-
οελληνικές αξίες.
Ποιες ήταν οι πλατωνικές ιδέες αναφοράς;
Η έννοια της ψυχής του Πλάτωνα έσπαζε τη μεσαιωνική ερμηνεία του Αρι-
στοτέλη κατά την οποία η προσωπική αθανασία αντικαθίστατο από ένα πλέγμα πα-
γκοσμίων δυνάμεων. Επιπλέον, ο Πλάτωνας εστίαζε ποιητικά μέσα στην ουσία των
πραγμάτων με σκοπό να ανακαλύψει το αιώνιο και άφθαρτο, το οποίο εκπηγάζει από
την ίδια την ψυχή, πράγμα που βοήθησε ιδιαίτερα στην καλλιτεχνική αναγέννηση,
που "θέσπισε" κανόνες αισθητικούς.
Ποιος ήταν ο ρόλος της πλατωνικής σκέψης στην Αναγέννηση;
Η χρήση των πλατωνικών ιδεών δημιούργησε στην Αναγέννηση μια επι-
στροφή στο παρελθόν αλλά όχι ένα μιμητισμό. Η Αναγέννηση ερμήνευσε το παρελ-
θόν μέσα από το παρόν της, το χρησιμοποίησε ως εφαλτήριο και στην τέχνη η μίμηση
είναι μίμηση της τελειότητας που βασίζεται σε εσωτερικές προϋποθέσεις, όχι μια
στείρα εξωτερική μορφή μίμησης. Με αυτόν τον τρόπο ο αναγεννησιακός άνθρωπος
συνειδητοποίησε τη μοναδικότητά του μέσα από την ανασυγκρότηση ενός φαντασια-
κού παρελθόντος.
Ποια ήταν η σχέση ελληνικής, λατινικής και χριστιανικής παιδείας στην Αναγέν-
νηση;
Η ελληνολατρεία που ξεκίνησε στην Αναγέννηση θα κορυφωθεί στο 18ο και
19ο αιώνα, ωστόσο η λατινική λογοτεχνία παραμένει σημείο αναφοράς, ειδικά ο Κι-
κέρωνας. Η χριστιανική σκέψη ανατρέχει στον επίσης λατινικής καταγωγής Αυγου-
στίνο. Και οι δυο έχουν αφομοιώσει και μεταλαμπαδεύσει στις θεωρητικές κατα-
σκευές τις εποχής τους τα σημαντικότερα και διαχρονικότερα στοιχεία της ελληνικής
σκέψης, λειτουργώντας ως αγωγοί της ελληνικής σκέψης στην εποχή τους.
Ποιοι ήταν οι πρωτεργάτες του δυτικού πλατωνισμού;
Ο δυτικός πλατωνισμός ξεκίνησε δειλά με τον Δάντη, που χρησιμοποίησε
πλατωνικό λεξιλόγιο και μέσω του Βιργιλίου, μπόλιασε την αρχαιολατρία με το χρι-
στιανικό πνεύμα. Ο πρώτος όμως πλατωνιστής είναι πάλι ο Πετράρχης που μέσω της
μελέτης του Κικέρωνα βρίσκει εξαιρετικά πρόσφορο των σωκρατικό τρόπο σκέψης.
Παράλληλα ο Πλάτων δείχνει τη θεϊκή δύναμη να βρίσκεται εσωτερικά στον άνθρω-
πο κι όχι μια έξωθεν απειλή, όπως την παρουσίαζε ο Μεσαίωνας.
Ποια ήταν η θεσμοποίηση των πλατωνικών σπουδών στην Αναγέννηση;
Ο Marsiglio Ficino το 1462 ίδρυσε την πρώτη Πλατωνική Ακαδημία στη
Φλωρεντία, σαν προσπάθεια που χρηματοδότησε ο Κοσμάς Μέδικος να αποκατα-
στήσει την πλατωνική Ακαδημία της Αθήνας που έκλεισε το 529 ο Ιουστινιανός. Πα-
ράλληλα επιχειρήθηκε να ανασυσταθεί και να μελετηθεί όλη η πλατωνική φιλοσοφι-
κή παράδοση, να συνδυαστεί με την χριστιανική ηθική και με μια νέα σύλληψη της
αρχαιότητας.
Η προσφορά της διασποράς των Βυζαντινών. Βησσαρίων.
Ποιες είναι οι απόψεις για την βυζαντινή προσφορά στην Αναγέννηση;
Η γερμανική ελληνολατρία του 18ου και 19ου αιώνα απέδωσε σχεδόν ολο-
κληρωτικά την Αναγέννηση στην παρουσία βυζαντινών λογίων στην Ιταλία. Αντίθε-
τα ο Διαφωτισμός και η σκέψη του 20ου αιώνα ελαχιστοποίησαν την βυζαντινή προ-
σφορά, πιστεύοντας ότι οι βυζαντινοί ήταν φορείς και διδάσκαλοι της ελληνικής και
μόνο. Και οι δυο απόψεις είναι ακραίες και δεν ευσταθούν.
Ποια ήταν η πραγματική προσφορά των βυζαντινών στην Αναγέννηση;
Οι βυζαντινοί λόγιοι που βρέθηκαν στην Ιταλία αντιπροσώπευαν όχι την ε-
πίσημη βυζαντινή σκέψη αλλά ένα ρεύμα ανησυχίας και ανανεωτικού τρόπου σκέ-
ψης. Δεν προμήθευσαν όλο το υλικό, ούτε ήταν η αιτία της Αναγέννησης, αλλά άνοι-
ξαν το δρόμο προς αυτήν, με τις δικές τους πνευματικές ανησυχίες. Γνώριζαν ότι ερ-
χόμενοι στην Ιταλία εισέρχονταν σε μια άλλη κοινωνία, που μελετούσε τα ίδια πράγ-
ματα με αυτούς.
Ποια είναι η προσφορά των Ελλήνων στην πολιτική ζωή της Αναγέννησης;
Οι Έλληνες ήταν οργανωμένοι σε παροικίες, με μεγαλύτερη αυτή της Βενε-
τίας. Μάλιστα στο στρατό της Βενετίας αποτελούσαν ιδιαίτερο εκστρατευτικό σώμα,
τους Stradiotti. Προσπάθησαν να τονίσουν τη σημασία της Άλωσης για τη χριστιανο-
σύνη και να ωθήσουν προς μια σταυροφορία, εκκινώντας ορισμένες προσπάθειες,
που δεν τελεσφόρησαν μέσα στο ανήσυχο πολιτικό κλίμα της εποχής.
Ποιοι ήταν οι σημαντικότεροι Έλληνες λόγιοι της Αναγέννησης;
Πρώτος Έλληνας λόγιος στην Φλωρεντία αναφέρεται ο Μανουήλ Χρυσολω-
ράς, που υπηρέτησε τους Μεδίκους. Ακολούθησαν οι Γεώργιος Πλήθων ή Γεμιστός,
ο Βησσαρίων, ο Δημήτριος Χαλκοκονδύλης, ο Ιανός Λάσκαρης, ο Ιωάννης Αργυρό-
πουλος. Συχνή μάλιστα είναι η παρουσία Ελλήνων λογίων και στη Γερμανία που α-
ποτέλεσαν τους πνευματικούς προγόνους του Έρασμου.
Τι γνωρίζετε για τη δράση του Γεωργίου Γεμιστού ή Πλήθωνα;
Ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων έφτασε στην Ιταλία κατά τη Σύνοδο της
Φερράρας-Φλωρεντίας, για την ένωση της ορθόδοξης και της καθολικής εκκλησίας.
Ήταν βαθύς γνώστης της πλατωνικής φιλοσοφίας και επηρέασε τον Marsiglio Ficino
στην ίδρυση της Φλωρεντινής Ακαδημίας. Ανάμεσα στα γραπτά του υπάρχει και ένα
ολοκληρωμένο πρόγραμμα για την αναγέννηση του ελληνικού έθνους πολιτικά και
εθνικά.
Τι γνωρίζετε για τον Βησσαρίωνα;
Πήρε μέρος στη σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας και μετά τη λήξη της προ-
σχώρησε στον καθολικισμό. Έγινε καρδινάλιος και στην εκλογή του 1455 για τον
διάδοχο του πάπα Πίου Β' δεν εξελέγη πάπας επειδή ήταν Έλληνας. Επιχείρησε να
δραστηριοποιήσει τη Δύση για την απόκρουση των Οθωμανών, συντηρώντας το φι-
λελληνικό πνεύμα, που ωστόσο δεν καρποφόρησε πολιτικά. Φιλοσοφικά επεδίωκε
την συναρμογή πλατωνισμού και αριστοτελισμού, προς υπέρβαση της σχολαστικής
αντιπαράθεσης μεταξύ των δυο ρευμάτων. Επεδίωξε ακόμα και την συναρμογή αρ-
χαιογνωσίας και χριστιανισμού. Υπήρξε συλλέκτης χειρογράφων και δώρισε την πο-
λύ μεγάλη βιβλιοθήκη του στο βενετικό κράτος.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο
H ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΤΕΧΝΕΣ: ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ
ΜΟΡΦΕΣ
ΈΝΝΟΙΕΣ ΚΛΕΙΔΙΑ
Λαϊκή Διάλεκτος: η τοπική διάλεκτος που τώρα αρχίζει να μπαίνει στο λογοτεχνικό
χώρο και να υποκαθιστά τη λατινική ως λογοτεχνική γλώσσα
Ευρωπαϊκός Ρεαλισμός: η γνώση της ανθρώπινης ψυχολογίας και των κοινωνικών
καταστάσεων και η απεικόνισή τους στα λογοτεχνικά έργα
Γραμμική Προοπτική: η αίσθηση του τρισδιάστατου χώρου μέσα στη δισδιάστατη
ζωγραφική επιφάνεια.
Αρχιτεκτονικός Νεοκλασικισμός: ο σχεδιασμός επαύλεων και δημοσίων κτιρίων με
σαφείς αναφορές στην ελληνορωμαϊκή αρχαιότητα, που εξαπλώθηκε σε όλη την έ-
κταση του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Chiaroscuro: η παράθεση φωτεινών και σκοτεινών ζωνών, ώστε να αποκαλύπτεται η
δραματική ένταση των προσώπων και των παραστάσεων.
Ζωγραφική Σχολή της Φλωρεντίας: η ζωγραφική βάσει σχεδίου και μαθηματικών
υπολογισμών που άνθησε στη Φλωρεντία.
Ζωγραφική Σχολή της Βενετίας: η ζωγραφική που βασίζεται περισσότερο στη χρή-
ση του χρώματος.
Η χειραφέτηση της καλλιτεχνικής ιδιοφυΐας και το δικαίωμα στην προσωπική
έκφραση
Ποια είναι η θέση του αναγεννησιακού καλλιτέχνη;
Ο αναγεννησιακός καλλιτέχνης έσπασε τα δεσμά της μεσαιωνικής συντεχνί-
ας που τον καταπίεζε και εστιάζει στην ατομικότητα του εικονιζόμενου προσώπου,
μέσω της προσωπογραφίας ή του ανδριάντα. Επιδιώκει την προσωπική φήμη του, μέ-
σα από τη συνεργασία του με εξέχοντες άντρες της κοινωνικής-πολιτικής και στρα-
τιωτικής ζωής. Καταξιωνόταν κοινωνικά υμνώντας την πόλη του με την τέχνη του,
που όμως κάποιες φορές ήταν ζήτημα πολιτικών υπολογισμών. Η τυχόν αμφισβήτηση
της αξίας ενός καλλιτέχνη ή ποιητή ισοδυναμεί με προσωπική επίθεση και απογοή-
τευση.
Πως εκφράζεται η ατομικότητα του υποκειμένου στο καλλιτεχνικό έργο;
Στις προσωπογραφίες/πορτρέτα και στους ανδριάντες, ο εικονιζόμενος
στρέφεται προς τα εγκόσμια και δείχνει ενεργητικός, διαμορφωτής των γεγονότων.
Στη χριστιανική εικονογραφία οι μορφές γίνονται πιο ανθρώπινες, χυμώδεις και μοιά-
ζουν περισσότερο με αγαπημένα πρόσωπα που σημαδεύουν τη ζωή του πιστού, μέσα
σε ζωντανά φυσικά τοπία, που εγείρουν το αίσθημα της παραδείσιας αναμονής. Πα-
ράλληλα, αυτές οι εικονογραφικές αλλαγές εκφράζουν τόσο την καλλιτεχνική αυτο-
πεποίθηση όσο και τις κοινωνικές αλλαγές και αντιπροσωπεύουν το προσωπικό και
ανεξάρτητο όραμα του κάθε καλλιτέχνη.
Ποιο ήταν το όραμα του Δάντη;
Αν και ο Δάντης είναι στραμμένος γενικά προς το μεσαιωνικό κοσμοείδωλο,
είναι ο πρώτος που εκπέμπει ένα νέο πνεύμα και γράφει σε μια τοπική διάλεκτο αντί
των λατινικών, στη διάλεκτο της Τοσκάνης, για να εκφράσει καλύτερα τον πηγαίο
ψυχισμό, την εσωτερική εμπειρία. Αντανακλά την πολιτική αναταραχή του καιρού
του μέσω των πολλών και διαφορετικών χαρακτήρων του έργου του. Η Θεια Κωμω-
δία είναι η δικαίωση του θείου σχεδίου για τον άνθρωπο, που περνά από κάθε στάδιο
ψυχολογικής και κοινωνικής εμπειρίας, που οδηγεί σε μια νέα ζωή, ένα νέο ανθρώπι-
νο πρότυπο, στο οποίο ο έρωτας παύει να είναι το μεμπτό μεσαιωνικό συναίσθημα,
αλλά αποκαθαίρεται γίνεται κεντρικό θέμα της ποίησης.
Η νεωτερική συνείδηση στην ποιητική του Πετράρχη
Ποια ήταν η προσφορά του Πετράρχη στην ποιητική;
Ο Πετράρχης είναι ο αρχετυπικός διανοούμενος της εποχής, που γνωρίζει ότι
ζει σε μια εποχή μεταίχμιο και πέρασμα ανάμεσα σε δυο κόσμους. Στην ποιητική ση-
μαντική ήταν η προσφορά του με την τελειοποίηση του σονέτου, λυρικού ποιήματος
που ελευθερώνει τα ανθρώπινα συναισθήματα. Ηρωίδα του είναι η Λάουρα, που με-
τουσιώνεται στην ψυχή, και ο ανικανοποίητος έρωτας του ποιητή γίνεται η ψυχή που
δε μπορεί να αγγίξει τα ιδεώδη της. Ο αισθησιασμός της ποίησής του χαλιναγωγείται
μέσα από την αυστηρή χρήση του λόγου, δημιουργώντας μια ισορροπία ανάμεσα στο
ρέον συναίσθημα και στην έλλογη οργάνωση.
Ποιες είναι οι αντιφάσεις που εμπεριέχει το πετραρχικό έργο;
Ο έρωτας για τον Πετράρχη είναι συναίσθημα γήινο και ουράνιο, που χρειά-
ζεται τον πόθο αλλά και την καθαρότητα. Παράλληλα, αναγνωρίζει τη ματαιότητα
του γήινου κόσμου, ενδιαφέρεται όμως για κάθε τι που τυχόν ταράξει την υστεροφη-
μία και την καλή φήμη του σε αυτόν τον κόσμο, κινείται ανάμεσα στην παραίτηση
και την ενεργό δράση.
Πως ο Πετράρχης αντιπροσωπεύει την απαρχή του σύγχρονου διανοούμενου;
Τόσο ο Πετράρχης, όσο και ο Βοκκάκιος, φίλος και μαθητής του, είχαν σπά-
σει τις εξαρτήσεις τους από τα μεσαιωνικά πανεπιστήμια. Ζούσαν από την πνευματι-
κή εργασία τους μόνο και συνεπώς χρειαζόταν να είναι αρεστοί από το μορφωμένο
κοινό και τους ισχυρούς. Αντιπροσωπεύουν έτσι την αρχή του σημερινού άρριζου
διανοούμενου, ανεξάρτητου αλλά και σχετικά ανασφαλούς, που προβληματίζεται για
την ηθική στάση του απέναντι στο κοινό και τους τυχόν προστάτες.
Ποια είναι η ανατομία της κοινωνικής και ψυχολογικής πραγματικότητας στις
μυθιστορίες του Βοκκάκιου;
Ο Βοκκάκιος εντάσσεται στην εποχή της Αναγέννησης. Θεμελιώνει με το
Δεκαήμερον το ευρωπαϊκό μυθιστόρημα. Απομακρύνεται από τις δυστυχίες της πό-
λης, ειδικά σε μια περίοδο όπως η Μαύρη Πανώλη του 1348 και δοκιμάζει την ανα-
γέννηση της πνευματικής ζωής για να επιστρέψει στην πραγματική ζωή κι όχι στο
άλλο κόσμο. Χρησιμοποιεί τον πεζό λόγο για να αποδώσει τον κοινωνικό βίο, όπως
ακριβώς έκανε ο Θουκυδίδης, με τον οποίο έχει αναλογίες ιδεολογικές, όταν μιλά για
σπάσιμο των ηθικών δεσμών στη δύσκολη εποχή. Γίνεται ο πρώτος ευρωπαίος ρεα-
λιστής συγγραφέας, με γνώσεις ανθρώπινης και κοινωνικής ψυχολογίας. Ο κλήρος
αναγνωρίζεται ως μέλος του ανθρώπινου είδους, με τα ίδια ένστικτα με κάθε άλλο
άνθρωπο, που εντάσσεται σε έναν συγκεκριμένο κοινωνικό θεσμό την Εκκλησία. Ο
έρωτας γίνεται όχημα ελέγχου του ανθρώπινου ψυχισμού, κινούμενος από τις υψηλό-
τερες σφαίρες ως τα χαμηλότερα, πρόστυχα πράγματα. Ο Βοκκάκιος είναι αυτός που
θα ανυψώσει τη σαρκικότητα σε μορφή αμοιβαίας αποδοχής, που θα απομακρύνει τη
θρησκεία ως δύναμη κοινωνικού καταναγκασμού, κρατώντας τη μόνο ως μορφή του
ανθρώπινου αυτοκαθορισμού.
Ποιο είναι το όραμα της φύσης στην ποίηση της Αναγέννησης;
Η αναγεννησιακή λογοτεχνία κινείται στο εκκοσμικευμένο τρίπτυχο φύση-
ανθρώπινη ψυχολογία-κοινωνική ζωή, μέσα από αισθηματική ειλικρίνεια και διανοη-
τική πορεία προς την τελείωση. Χαριτωμένη ελαφρότητα, πνευματική ισορροπία και
αναμονή για το παραδείσιο είναι τα χαρακτηριστικά της αναγεννησιακής ποίησης,
όμοια με τις ζωγραφικές μορφές.
Η επανάσταση στις εικαστικές τέχνες, γραμμική προοπτική, chiaroscuro και νε-
οκλασικό ύφος
Τι γνωρίζετε για την αναγεννησιακή γλυπτική;
Η αναγεννησιακή γλυπτική έφερε ξανά στο φως τον αρχαίο περίοπτο ανδρι-
άντα, που σχετίζεται άμεσα με την υστεροφημία του εικονιζόμενου. Παράλληλα οι
συστηματικές εκταφές αγαλμάτων της αρχαιότητας, οδήγησαν και προς τις ολόσωμες
μορφές. Τα αγάλματα αυτά χρησίμευσαν ως πρότυπα στους γλύπτες και ως τμήματα
συλλογών των ηγεμόνων, πχ των Μεδίκων.
Ο σημαντικότερος γλύπτης υπήρξε ο Μιχαήλ Άγγελος, ο οποίος με τον Δα-
βίδ, την Πιετά και τον Θνήσκοντα Δούλο, συνδυάζει το κάλλος και το μεγαλείο, την
ψυχική εσωτερικότητα, την αίσθηση της παγιδευμένης μορφής στην πέτρα που αγω-
νίζεται να ξεφύγει.
Ποιοι ήταν οι πρωτεργάτες της αναγεννησιακής ζωγραφικής;
Κληρονόμοι και αναγεννητές της βυζαντινής κληρονομιάς υπήρξαν από τον
13ο αιώνα ο Cimabue και ο Giotto. Σημαντικότερες όμως ρήξεις έγινανμε τον
Βrunelleschi και την ανακάλυψη των μαθηματικών νόμων της προοπτικής, τον Al-
berti, τον Masaccio, τον Pollaiuollo, τον Pierro della Francesca. Η γραμμική προοπτι-
κή επέτρεψε να εισαχθεί στο δισδιάστατο ζωγραφικό πίνακα ενώ η αίσθηση του τρισ-
διάστατου χώρου την έκανε να συναγωνιστεί τη γλυπτική.
Τι γνωρίζετε για την αναγεννησιακή αρχιτεκτονική;
Πρωτοπόρος υπήρξε ο Brunelleschi, με την οικοδόμηση του θόλου του Κα-
θεδρικού ναού της Φλωρεντίας, που χτίστηκε για να γίνεται αντιληπτός απ' έξω, με
τονισμένη τη μαθηματική σύλληψη. Ο Alberti υπήρξε και θεωρητικός της αρχιτεκτο-
νικής με αναφορές στον Βιτρούβιο και αρχιτέκτονας που επέστρεφε στη ρωμαϊκή λι-
τότητα. Το έργο του συνέχισε ο Andrea Palladio, που δημιούργησε τον νεοκλασικι-
σμό, την καταγωγή από το ελληνορωμαϊκό πνεύμα.
Ποια είναι τα χαρακτηριστικά και οι σημαντικότεροι καλλιτέχνες της Υψηλής
Αναγέννησης;
Υψηλή Αναγέννηση έχει ονομαστεί ο 16ος αιώνας, όταν δημιουργούν ο Ρα-
φαήλ και ο Leonardo da Vinci. Η μαθηματική αναλογία δεν καθορίζει τη σύνθεση,
αλλά είναι απλή συνθήκη της αρμονίας. Η σύνθεση οργανώνεται στο συνδυασμό
σχημάτων και ιδεών βάσει της καλλιτεχνικής ιδιοφυΐας, η οποία δίνει το μέτρο σύ-
γκρισης, από το εσωτερικό της ανθρώπινης ψυχής κι όχι από ένα εξωτερικό παλαιό-
τερο πρότυπο.
Ειδικά ο Da Vinci, χρησιμοποίησε δυο ζωγραφικές τεχνικές: α) το Chiaro-
scuro, για να πετύχει την παράθεση σκοτεινών και φωτεινών ζωνών ώστε να δειχθεί η
δραματική σύγκρουση και β) το sfumato, για να πετύχει την υποβάθμιση των περι-
γραμμάτων, ώστε να ανακατέψει το περιβάλλον με τα πρόσωπα, για να επιτύχει την
αινιγματικότητα των εικονιζόμενων προσώπων και για να δώσει μεγαλύτερο βάθος
στη μαθηματικοποίηση των αναλογιών.
Τι γνωρίζετε για τη ζωγραφική σχολή της Βενετίας;
Η σχολή της Βενετίας ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για την απόδοση των δραματι-
κών εντάσεων και δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη χρήση του χρώματος, αντί γι' αυτήν του
σχεδίου, όπως έκαναν οι Φλωρεντινοί καλλιτέχνες. Το φως γίνεται η πηγή ακτινοβο-
λίας του έργου χωρίς τις έντονες διαβαθμίσεις, δημιουργώντας μια σχεδόν μυστηρια-
κή ένταση που με κανέναν τρόπο δεν καταργεί την λογική. Συνήθως κρύβεται ένα
υποφώσκον πάθος που περιμένουμε να εκραγεί. Σημαντικότεροι εκπρόσωποί της εί-
ναι ο Giorgione, o Tintoretto, o Tiziano, o Veronese και ο Giovanni Bellini.
Ποια η συμβολή του Μιχαήλ Άγγελου ;
Ο καλλιτέχνης γίνεται ιεροφάντης και αποκαλύπτει τις αιώνιες σχέσεις. Αν
και χρειάζεται να υποταχθεί στην εξουσία, η δημιουργία του είναι αυτή που νομιμο-
ποιεί την εξουσία. Τέτοια είναι η περίπτωση του Μιχαήλ Αγγέλου. Εχθρός του Da
Vinci, βρισκεται σε ρήξη με την παπική εξουσία, ανέλαβε να διακοσμήσει την
Capella Sixtina, ύμνησε το ανδρικό σώμα και οικοδόμησε το μέτρο της καλλιτεχνικής
τελειότητας.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5ο
Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ: Η «ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ» ΤΟΥ
ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ
ΈΝΝΟΙΕΣ ΚΛΕΙΔΙΑ
Αρνητικός Δρόμος (Via negativa): ο πνευματικός δρόμος που μας δείχνει τι δεν εί-
ναι θεός (ανάλογο προς τη βυζαντινή αποφατική θεολογία)
Συνταύτιση των Αντιθέσεων (Coincidentia oppositorum): ο θεός ως μίξη των α-
ντίθετων στοιχείων της πραγματικότητας.
Άγνοια πεπαιδευμένη (Ignorantia docta): η άγνοια για τον Θεό που δεν οφείλεται
σε έλλειψη παιδείας, αλλά στην κατοχή ικανής παιδείας, η οποία δε μπορεί να καλύ-
ψει την ανθρώπινη αδυναμία να γνωρίσει το θεό.
Μικρόκοσμος/Μακρόκοσμος: η απεικόνιση σε μικρή κλίμακα κάποιου πράγματος,
πχ ότι ο άνθρωπος είναι μικρογραφία του κόσμου
Θεωρία της "μανίας": η πεποίθηση ότι ο θεός στέλνει στους εκλεκτούς του μια ι-
διαίτερη δημιουργική πνοή - μανία
Αξιότητα ή αξιοπρέπεια (Dignitas): η επιλογή του ανθρώπου για την αυτοδιαμόρ-
φωσή του.
Θεοδικία: το πρόβλημα της ύπαρξης του κακού στον κόσμο, ενώ αυτός έχει δη-
μιουργηθεί από έναν πανάγαθο δημιουργό.
Πανθεϊσμός: η ύπαρξη του Θεού μέσα σε καθετί, ακόμα και στα φυσικά πράγματα.
Ο Νικόλαος Κουζάνος και η διαλεκτική ένωση του Θεού με τον κόσμο
Ποια είναι τα χαρακτηριστικά της αναγεννησιακής φιλοσοφίας;
Η αναγεννησιακή φιλοσοφία επηρεάζεται υπέρμετρα από το νεοπλατωνισμό
και δεν έχει πρωτότυπη φιλοσοφική συμβολή, όπως οι επόμενοι αιώνες στους οποί-
ους τοποθετείται η απαρχή της νεότερης σκέψης.
Ποιες ήταν οι κύριες φιλοσοφικές-θεολογικές θέσεις του Νικόλαου Κουζάνου;
Κύρια ιδέα του Νικολάου Κουζάνου ήταν η ψευδο-Διονυσιακή και γερμανι-
κή μυστικιστική ιδέα της αποφατικής θεολογίας. Υποστηρίζει ότι μπορούμε να μά-
θουμε μόνο τι δεν είναι θεός, ένας αρνητικός δρόμος, που μας δείχνει ξέχωρα ότι
μπορούμε να αισθανθούμε, αφήνοντας στο θεό, ό,τι δεν είναι αισθητό. Θα συλλάβει
έτσι ο άνθρωπος τον θεό ως σύνοψη της πραγματικότητας μέσα στις αντιθέσεις της
και τα ετερόκλητα στοιχεία της (συνταύτιση των αντιθέσεων).
Πως αντιμετώπιζε την ένωση των Εκκλησιών ο Νικόλαος Κουζάνος;
Θεωρούσε την ορθόδοξη και τη ρωμαιοκαθολική πίστη μορφές της ίδιας πί-
στης, αντιμετωπίζοντας την ένωση των Εκκλησιών ως ενότητα μέσω διαφοράς.
Ποιες ήταν οι απόψεις του Κουζάνου για τον άνθρωπο;
Ο άνθρωπος δε είναι ικανός να κατανοήσει το θεό, εφόσον η λογική του ι-
σχύει μόνο για τα αισθητά ή τα μαθηματικά πράγματα. Η άγνοια αυτή του ανθρώπου
δεν είναι η άγνοια του άξεστου, αλλά η άγνοια ακόμα και για τους μορφωμένους, μια
πεπαιδευμένη άγνοια. Ο άνθρωπος επιθυμεί τη μίξη του με το θείο και προσπαθεί να
το ανακαλύψει ερευνώντας κάθε πτυχή της πραγματικότητας. Με την έρευνά του αυ-
τή βρίσκει ότι και ο ίδιος είναι ένα συνοθύλευμα αντιθέσεων, ένας μικρόκοσμος του
θεού.
Ποια ήταν η συνεισφορά της σκέψης του Κουζάνου στην Αναγέννηση;
Με τον συνδυασμό της ισομορφίας της ανθρώπινης ψυχής και του κόσμου
(η ανθρώπινη ψυχή ως μικρόκοσμος του θεού) και του χριστιανικού δόγματος,
θεμελίωσε φιλοσοφικά την έννοια του αυτενεργού, ανεξάρτητου υποκειμένου.
Η ένθεη ψυχή στη φιλοσοφία του Μαρσίλιο Φιτσίνο
Ποια η προσφορά της σκέψης του Φιτσίνο στην Αναγέννηση;
Ο Φιτσίνο αναζητά στην αρχαία ελληνική φιλοσοφία τις μεταφυσικές ρίζες
της θεουργίας, παρακάμπτοντας το σχολαστικισμό, και έτσι δεν φέρνει σε ρήξη το
χριστιανισμό με την αρχαιότητα αλλά τον θεωρεί συνεχιστή των αναζητήσεών της.
Οι μεταφράσεις αποκρυφιστικών κειμένων, ορφικών και αιγυπτιακών, προσπαθεί ν'
αποδείξει τη συνέχεια αυτή.
Ποια ήταν τα βασικά στοιχεία της σκέψης του Φιτσίνο;
Η πλατωνική αθανασία της ψυχής και η θέση της σε μια συμπαντική αρμο-
νία συνδυάζει την πίστη σε ένα υπερβατικό ον και στην ανθρώπινη αυτενέργεια. Ο
άνθρωπος ως αυτενεργό ον μέσα στην τέχνη δείχνει την αρμονία που λανθάνει και
επιδιώκεται. Η προσωπική ελευθερία δεν είναι παθητική αποδοχή της θείας χάριτος
αλλά ως εγχάραξη της θείας φύσης μέσα του, μέσω της δημιουργίας και του πόθου
για τον θεό. Ωστόσο ο άνθρωπος παραμένει ένα διφυές ον, ταυτόχρονα γήινο και
πνευματικό, που επιλέγει να θεωθεί, ανοίγοντας το δρόμο στη νεότερη σύλληψη του
αυτόνομου υποκειμένου.
Η ριζική αυτενέργεια του ανθρώπου στη φιλοσοφία του Πίκο (Ντελα Μιράντολα)
Ποια ήταν η απόσταση του Πίκο από τη σκέψη των προηγούμενων στοχαστών;
Ο Πίκο ντέλα Μιράντολα ήταν αυτός που ανήγαγε σε κομβικό σημείο την
αξιότητα ή αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Επιπλέον αρνήθηκε να ενταχθεί σε ένα θεο-
λογικό ή φιλοσοφικό ρεύμα. Αναγνώρισε την ανθρώπινη υπόσταση ως μοναδική και
ότι πηγάζει από την ελευθερία και όχι με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.
Ποιες είναι οι συνέπειες της σκέψης του Πίκο;
Ο Πίκο αναγνώρισε την αδυναμία της σκέψης του και τη στήριξε δίνοντας
την προτεραιότητα στην ελεύθερη προαίρεση, εφόσον δε μπορούσε να μην αποδεχτεί
ότι ο άνθρωπος έχει έναν συγκροτημένο χαρακτήρα. Με την προτεραιότητα της ε-
λεύθερης προαίρεσης ο Πίκο εννοούσε ότι ο άνθρωπος ως έλλογο ον βρίσκεται εκτός
των γενικών φυσικών νόμων και τον εξήγαγε από την καθολική νομοτέλεια του φυ-
σικού συστήματος. Ο Θεός λοιπόν έπλασε τον άνθρωπο ως εξαίρεση κι όχι ως επιβε-
βαίωση του κανόνα με δυνατότητα να αυτοδιαμορφωθεί. Στη συνέχεια ο Πίκο επε-
ξεργάζεται μια θεωρία ενότητας της ανθρώπινης εμπειρίας, ως δρόμου της ανθρώπι-
νης δημιουργικότητας και αυτογνωσίας.
Θεία Πρόνοια και ανθρώπινη αυτεξουσιότητα στη σκέψη του (Λορέντσο) Βάλλα
Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του Βάλλα;
Ο (Λορέντσο) Βάλλα υπήρξε το πιο κριτικό και βαθυστόχαστο πνεύμα του
ουμανιστικού κινήματος χωρίς να είναι ο αντιπροσωπευτικότερος εκπρόσωπός του. Ο
Βάλλα ήταν λατινιστής σε μια ελληνόφρονα εποχή και γι' αυτόν η φιλοσοφία και η
πίστη είναι ανεξάρτητες. Η φιλοσοφία έχει όρια όταν προσπαθεί να συνδυάσει, κατά
τους πλατωνιστές, αρμονικά την ανθρώπινη ελευθερία και την θεία επιστασία.
Ποιες είναι οι βασικές θέσεις της σκέψης του Βάλλα;
Θεωρεί ότι η θεία πρόνοια δεν ματαιώνει την ανθρώπινη ελευθερία και ο θε-
ός δεν είναι υποχρεωμένος να επέμβει για να δείξει στον άνθρωπο τη σωστή επιλογή.
Γνωρίζει ωστόσο τι επιλογές θα κάνει ο άνθρωπος. Έτσι ο ίδιος ο θεός επιλέγει την
ύπαρξη της αμαρτίας, επειδή αν δεν την επιθυμούσε δε θα δημιουργούσε ψυχές με
τάση/επιλογή προς την αμαρτία. Ο θεός, αν ήθελε, θα μπορούσε να μην έχει γεννήσει
το κακό, εξ αρχής. Δε γνωρίζει όμως ο άνθρωπος και ούτε πρόκειται να το κάνει, το
μυστήριο της ύπαρξης του κακού μέσω της αποκρυπτογράφησης των θείων βουλή-
σεων. Ο Βάλλα εγείρει το πρόβλημα της θεοδικίας και γίνεται ένας θεολογικός πρό-
γονος του Leibniz.
Η παγανιστική έκσταση του Τζιορντάνο Μπρούνο
Ποιο είναι το πρότυπο της σκέψης του Μπρούνο;
Ο Μπρούνο ξεκινά από τη νεοπλατωνική αρμονία, που απορρέι από την αι-
τία του κόσμου, τον Θεό. Η υλική έκφανση του Θεού είναι η φύση και ο φυσικός κό-
σμος. Ο άνθρωπος πλησιάζει μέσα από τα φυσικά όντα το θεό, αφήνοντας περιθώρια
σε έναν πανθεϊσμό. Αυτή την ιδέα ο Μπρούνο την εμβολιάζει με τις ανακαλύψεις του
Κοπέρνικου, την ατομική θεωρία του Δημόκριτου και του Επίκουρου, για να καταλή-
ξει στην υποστήριξη της ύπαρξης μιας άφθαρτης ζωικής ενέργειας σε κάθε τι. Σκέψη
που φυσικά απομακρύνεται από κάθε χριστιανική κοσμοθεωρία.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ο
Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΣΚΕΨΗ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ
ΈΝΝΟΙΕΣ ΚΛΕΙΔΙΑ
Θεοκρατία: η αντίληψη ότι η ανώτατη εξουσία πηγάζει απ' το θεό.
Εκκοσμίκευση: η αποσύνδεση της ανώτατης εξουσίας από το μεταφυσικό-θεολογικό
υπόβαθρό της.
Μακιαβελλισμός: η αντίληψη ότι η μακιαβελλική θεωρία στηρίζει τον καιροσκοπι-
σμό και τη βία.
Fortuna (Τύχη): οι εναλλαγές των πολικών, κοινωνικών κλπ περιστάσεων.
Virtu (Αρετή): η διορατικότητα και η τόλμη του άρχοντα να εφαρμόσει το πρόγραμ-
μά του για την ευημερία του λαού του.
Ουτοπία: η καταγραφή των κοινωνικών δυσαρμονιών και η θεωρητική πρόταση για
μια νέα πολιτική οργάνωση.
Περιφράξεις: διάταγμα του Ερρίκου Η' που απαγόρευε στους χωρικούς τη χρήση
των κοινών αγρών, που περιέρχονταν σταδιακά στην ιδιοκτησία των αριστοκρατών-
γαιοκτημόνων.
Χριστιανικός Ουμανισμός: η απόπειρα για την εκ των έσω αποκάθαρση της χρι-
στιανικής διδασκαλίας, ώστε να αποκτήσει ανθρώπινη πτυχή με πρότυπο τον πρώιμο
χριστιανισμό κι όχι την αρχαιότητα
Φυσική Βούληση και Πολιτική Κοινότητα στη σκέψη του Μακιαβέλλι
Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά της αναγεννησιακής πολιτικής σκέψης και ποιοι
οι κυριότεροι πολιτικοί στοχαστές;
Αν και η αναγεννησιακή οντολογία και θεολογία είχε απλώς προπαρασκευ-
αστικό χαρακτήρα, η πολιτική σκέψη παρουσιάζεται ώριμη, επειδή στην Αναγέννηση
βρίσκουμε διαμορφωμένα τα χαρακτηριστικά της νεωτερικότητας, την ταξική δια-
στρωμάτωση και την ισχυροποίηση της κρατικής εξουσίας. Στην πολιτική σκέψη κυ-
ριαρχεί η ρήξη με το θεοκρατικό παρελθόν, που εκφράστηκε ιδιαίτερα με τον Nicolo
Machiavelli και τον Thomas Moore (Θωμά Μώρ).
Τι ονομάζουμε μακιαβελλισμό και πως συνδέεται με τα πολιτικά ήθη της εποχής
του;
Ο μακιαβελλισμός είναι η στρέβλωση και εκλαΐκευση της θεωρίας του Μα-
κιαβέλλι απλοποιώντας τη σκέψη του σε οπορτουνισμό και νομιμοποίηση της βίας.
Τα πολιτικά ήθη της εποχής του ήταν όντως σε μια ανάλογη κατάσταση, η οποία ό-
μως δεν έλλειψε ποτέ ούτε στο Μεσαίωνα, αλλά εκεί υπήρχε η απειλή της μεταφυσι-
κής τιμωρίας και το θρησκευτικό πέπλο που οδηγούσε κάποιες φορές σε χειρονομίες
καλής θελήσεως.
Ποιο είναι το νέο στοιχείο στη μακιαβελλική πολιτική θεωρία;
Η πολιτική, από τη σκέψη του Μακιαβέλλι και εξής, θα χρειάζεται να λαμ-
βάνει υπόψη της την κοινωνική και πολιτική εμπειρία των ατόμων, αν θέλει να ανα-
νεώσει τον κοινωνικό κόσμο. Η μεσαιωνική πολιτική σκέψη ήταν και υποκριτική και
οδηγούσε σε παραίτηση από κάθε αναμόρφωση. Χρειάζεται κατανόηση των πολιτι-
κών κινήτρων των ατόμων και των ομάδων. Ο Μακιαβέλλι εστιάζει στον πραγματικό
άνθρωπο όχι στον ιδανικό, βάσει κάποιου προτύπου. Ο ρεαλισμός του είναι αυτός
που οδήγησε στη στρέβλωση της σκέψης του και στις διάφορες παρερμηνείες. Μάλι-
στα, άσκησε επιρροή ακόμα και σε σύγχρονες κοινωνιολογικές θεωρίες.
Ποια ήταν η σύλληψη του ανθρώπου κατά τον Μακιαβέλλι;
Ο Μακιαβέλλι αναγνωρίζει ότι η μοχθηρία και η δολιότητα είναι χαρακτηρι-
στικά της πολιτικής πρακτικής, όμως αναγκαία για να επιτευχθεί κάποιος σκοπός.
Δεν ενδιαφέρεται για τα ηθικά αιτήματα των πράξεων αλλά μόνο για την κατανόηση
και ερμηνεία των ηθικών αιτημάτων.
Τι είναι η πολιτική για το Μακιαβέλλι, όπως αναλύεται στον Ηγεμόνα;
Ο Ηγεμόνας είναι το κυριότερο έργο του Μακιαβέλλι, γραμμένο υπό την α-
πειλή της κατάργησης κάθε αστικής ελευθερίας μετά τις γαλλικές εισβολές στην Ιτα-
λία το 1498. Αντιλαμβάνεται την πολιτική ως υλοποίηση ενός κοινωνικού ιδεώδους
δημόσιας συμμετοχής, όπως το οραματίστηκε ο πολιτικός ουμανισμός των φλωρεντι-
νών στοχαστών, μέσα από τα ιστορικά διδάγματα της δημοκρατικής Ρώμης και της
κλασικής Αθήνας. Ο λαός μετά τη διάλυση της θεοκρατίας δε μπορεί να αυτοκυβερ-
νηθεί και χρειάζεται έναν ηγεμόνα, που να διαθέτει έμφυτη διορατικότητα και τόλμη
(virtu), ώστε να μπορεί να ανταπεξέλθει σε κάθε αλλαγή των περιστάσεων (fortuna),
ως εντολοδόχος κι εκφραστής του δημοσίου συμφέροντος.
Σε ποια παράταξη θα κατετάσσετο ο Μακιαβέλλι;
Ο Μακιαβέλλι ανήκει στο λαϊκό κόμμα, είναι δημοκρατικός με τον τρόπο
που έβλεπε η δική του εποχή τη δημοκρατία και τον λαό. Ο άρχοντας, μέσα σε αυτό
το πλαίσιο, κυβερνά στο όνομα του λαού με βάση το συμφέρον του, με τρόπο που να
εξασφαλίζει την κοινωνική ευημερία, με όποιο τρόπο θεωρεί αυτός καλύτερο.
Η φιλοσοφία ως κοινωνική κριτική: Ο χριστιανικός ανθρωπισμός του Θωμά
Μώρου
Ποιο ήταν το χαρακτηριστικό της σκέψης του Θωμά Μώρου;
Ο Θωμάς Μώρ υπήρξε υπερασπιστής της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας, και
ήρθε σε ρήξη με τον βασιλιά της Αγγλίας, Ερρίκο Η' επειδή ο δεύτερος προσπάθησε
να αποσπάσει την αγγλική εκκλησία από το ρωμαιοκαθολικό δόγμα. Μέριμνά του
δεν είναι η καταγραφή της νεωτερικότητας αλλά η κριτική της.
Ποια είναι τα βασικά σημεία της Ουτοπίας;
Η Ουτοπία, το κυριότερο έργο του Θωμά Μώρ, σκοπεύει στην καταγραφή
των δυσαρμονιών του τρέχοντος κοινωνικού συστήματος και στην υποβολή μιας νέας
πρότασης, με σημαντικές επιδράσεις από την Πολιτεία του Πλάτωνα. Εκφράζονται
ανησυχίες για την καπιταλιστική ανάπτυξη, στην οποία αντιτάσσει την κοινοβιακή
οργάνωση πχ των αθωνίτικων μονών και τις αρχές του πρώιμου χριστιανισμού. Επι-
πλέον, με αφορμή τις γεωγραφικές ανακαλύψεις, γίνονται αναφορές σε εξωευρωπαϊ-
κά συστήματα διακυβέρνησης, πρωτόγονα μεν, αλλά περισσότερο ηθικά από το ευ-
ρωπαϊκό. Στιγματίζει τη δύναμη του χρήματος, που οδηγεί σε αγριότητες κάθε είδους,
ακόμα και σε κοινωνικά προβλήματα, όπως τις περιφράξεις στην Αγγλία.
Σε όλ' αυτά αντιτάσσει την Ουτοπία, πόλη στην οποία κυριαρχεί η κοινο-
κτημοσύνη, η υποχρέωση για πλήρωση των βασικών-φυσικών αναγκών, η θρησκευ-
τική ανεκτικότητα, η απαξίωση του χρήματος. Πρόκειται για μια εικόνα χριστιανικού
ουμανισμού, που στρέφεται όχι στην αρχαιότητα αλλά στην ανθρώπινη πτυχή της
χριστιανικής διδασκαλίας, από την οποία έχει απομακρυνθεί και κοσμικά και εκκλη-
σιαστικά η Ευρώπη.
Ποια η λογοτεχνική και πολιτική αξία της Ουτοπίας;
Λογοτεχνικά ο συγγραφέας χρησιμοποιεί την ειρωνεία και την υπερβολή για
να επιτύχει το σκοπό του, να ελκύσει τον αναγνώστη. Οι περιγραφές του είναι αδρές
και οι αφηγήσεις του συναρπαστικές. Λειτουργούν συναισθηματικά και ελλοχεύει ο
κίνδυνος να θεωρητικοποιηθεί το έργο περισσότερο απ' όσο πρέπει.
Πολιτικά ο Θωμάς Μώρ με την Ουτοπία, έδωσε το έναυσμα για την απαρχή
της συζήτησης του κοινωνικού προβλήματος στην Ευρώπη, για την αλλοτριωτική
λειτουργία του χρήματος και τα προβλήματα της κεφαλαιοκρατίας (καπιταλισμού).
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7ο
ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ
ΈΝΝΟΙΕΣ ΚΛΕΙΔΙΑ
Η κληρονομιά του αποστόλου Πέτρου (Patrimonium Petri): η παπική θέση ότι η
εκκλησία είχε και κοσμική εξουσία.
"Σύγχρονη ευσέβεια" (Devotio moderna): το κίνημα στο οποίο ανήκε και ο Έρα-
σμος, που θεωρούσε την Αναγέννηση επιστροφή στις χριστιανικές πηγές.
Vulgata: η λατινική μετάφραση της Καινής Διαθήκης που χρησιμοποιούσε ως τον
16ο αιώνα η εκκλησία και ήταν γεμάτη από μεταφραστικά λάθη και αδεξιότητες
"Μωρίας Εγκώμιον": το σημαντικότερο έργο του Έρασμου, στο οποίο εκθέτει την
κοσμοθεωρία του.
Ερασμιακή προφορά: ο τρόπος που πρόφεραν οι αρχαίοι Έλληνες τους φθόγγους,
βάσει των παρατηρήσεων του Έρασμου.
Λουθηριανή Διαμαρτύρηση: η αντίδραση του Λούθηρου στην εξαγορά της σωτηρί-
ας με τα λεγόμενα συγχωροχάρτια.
Υποτέλεια της βούλησης: βασικό στοιχείο της λουθηρανικής διδασκαλίας, ότι ο άν-
θρωπος δεν έχει αυτόνομη βούληση.
Δημοκρατία των Γραμμάτων: το πνευματικό κλίμα που δημιούργησε ο Έρασμος με
τις πολυσχιδείς επαφές του με άλλους ευρωπαίους διανοούμενους.
Ο εκφυλισμός της εκκλησιαστικής ηγεσίας κατά την ακμή της Αναγέννησης.
Το κίνημα του Σαβοναρόλα
Ποια ήταν η κατάσταση των κατώτερων κοινωνικά τάξεων στην Αναγέννηση;
Η Αναγέννηση δεν επέφερε βελτίωση των συνθηκών ζωής των κατώτερων
κοινωνικών τάξεων. Ο πλούτος και η πνευματική ανάπτυξη ήταν περισσότερο γνωρί-
σματα μιας ανώτερης πολιτικής και πνευματικής ελίτ. Δεν επηρέασε άμεσα τη ζωή
και τη δράση των κατώτερων τάξεων, ούτε σε οικονομικό, ούτε σε πολιτιστικό-
πνευματικό επίπεδο. Ο λαός παρέμεινε προσκολλημένος στους εκκλησιαστικούς θε-
σμούς, το μυστικισμό και τη συναισθηματικότητα.
Τι γνωρίζετε για το Σαβοναρόλα και την διακυβέρνηση της Φλωρεντίας από αυτόν;
Περιπλανώμενοι ιεροκήρυκες και μοναχοί κρατούσαν ζωντανό το αίσθημα
της λαϊκής ανασφάλειας, μέσω μιας μεταφυσικής ανησυχίας που ενέτεινε την καθη-
μερινή αγωνία των ανθρώπων. Την αίσθηση αυτή εκμεταλλεύτηκε ο Girolamo
Savonarola (Τζιρολάμο Σαβοναρόλα), στη Φλωρεντία για να καταλάβει την εξουσία
στη Φλωρεντία (1494-1498) μετά το θάνατο του Λαυρέντιου του Μεγαλοπρεπούς
των Μεδίκων. Τον στήριξαν οι κατώτερες τάξεις, που η οικονομική και πολιτιστική
άνοιξη δεν είχε αγγίξει και δεν ήταν ευχαριστημένη από την τυραννική εξουσία των
Μεδίκων. Ο Σαβοναρόλα όμως στράφηκε προς τους Γάλλους εισβολείς και μέσα
στην πολιτική δίνη έχασε την εξουσία, τελείωσε τη ζωή του στην πυρά και η Φλωρε-
ντία καταλήφθηκε από τα γαλλικά στρατεύματα.
Ποια ήταν η διανοητική κατάσταση στον χριστιανικό στοχασμό στην Αναγέννηση;
Ο εκκλησιαστικός είχε εκκοσμικευθεί σε μεγάλο βαθμό και κυριαρχούνταν
από σκάνδαλα και ίντριγκες. Επιπλέον ακόμα και μέσα στην Εκκλησία είχε εισχωρή-
σει το αναγεννησιακό κίνημα και οι αιρετικές φιλοσοφικές ιδέες πχ, η ιδέα της θεότη-
τας του Φιτσίνο, που παρέπεμπε στις νεοπλατωνικές Εννεάδες. Η μαγεία, η αποκρυ-
φιστική θεουργία, είχε επίσης εισχωρήσει στους κόλπους της Εκκλησίας και ο Πίκο
είχε δοκιμάσει να διαχωρίσει τη μαγική πράξη σε λευκή και μαύρη, από τις οποίες
αποκήρυσσε τη μαύρη, μαζί με την αστρολογία, ως αντιχριστιανική. Αλλά και τέτοιες
ενέργειες δεν προσέγγιζαν τη χριστιανική πίστη, επειδή την αντιμετώπιζαν ως μια
μόνο από τις εναλλακτικές του κόσμου. Ο χριστιανισμός συνήθως καταλάβαινε τον
εαυτό του ως μοναδικό δρόμο προς τη θεότητα και τέτοιες παρεκκλίσεις αποτελού-
σαν προκλήσεις.
Ποια ήταν η κατάσταση στον εκκλησιαστικό οργανισμό κατά την Αναγέννηση;
Η παπική αυλή κυριολεκτικά είναι βουτηγμένη στη διαφθορά. Τα αξιώματα
αγοράζονται και πωλούνται, εμφανίζονται φαινόμενα σιμωνίας, ίντριγκες που αγγί-
ζουν το φόνο και καταπάτηση της αγαμίας των κληρικών. Οι πάπες λειτουργούν ως
πολιτικοί δυνάστες και κοσμικοί άρχοντες.
Ποια ήταν η κατάσταση της κρατικής εξουσίας στην Αναγέννηση;
Η κρατική εξουσία ενδυναμώνεται κατά τόπους, ειδικά με πολεμικές επιχει-
ρήσεις που στοχεύουν στην κατάκτηση εδαφών και την απόκτηση πολιτικής κυριαρ-
χίας σε μια συγκεκριμένη επικράτεια. Το ιδανικό είναι η ενιαία, αδιαίρετη και συγκε-
ντρωτική κυριαρχία, που θα οδηγήσει τελικά στις απόλυτες μοναρχίες των επόμενων
αιώνων. Αυτές οι αντιλήψεις διαποτίζουν το έργο του Jean Bodin (Ζαν Μποντέν),
που ασχολείται με την διοικητική και νομική κρατική ενότητα, ως βάση της πολιτικής
επικράτειας και της κοινωνικής ενότητας. Εξαιτίας αυτών των αντιλήψεων, οι πάπες,
για να επιβιώσουν πολιτικά, αναγκάζονται να διασφαλίσουν τα κοσμικά θεμέλια της
εξουσίας τους, την κληρονομιά του αποστόλου Πέτρου.
Ποια είναι η κατάσταση στην Εκκλησία του 16ου αιώνα;
Τους ουμανιστές πάπες διαδέχτηκαν πάπες εξοικειωμένοι με την πολιτική, ο
Αλέξανδρος Στ' Βοργίας και ο Ιούλιος Β', που βοήθησαν την Αναγέννηση να κορυ-
φωθεί αλλά έφεραν και την ηθική παρακμή. Στόχος τους ήταν η κρατική στερέωση
του παπικού κράτους στο κέντρο της ιταλικής χερσονήσου και η εκδίωξη των Γάλ-
λων από την Ιταλία. Το Βατικανό μέχρι την Ιταλική Ενοποίηση κατείχε όλο το κέ-
ντρο της Ιταλίας. Ειδικά ο Ιούλιος Β' ασχολείται ιδιαίτερα με πολεμικά ζητήματα και
σε κάθε νίκη του διοργανώνει ρωμαϊκούς θριάμβους. Στα χρόνια του χτίζεται και ο
σημερινός ναός του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη.
Ποια ήταν η αντίδραση της χριστιανικής σκέψης στην ηθική παρακμή της Εκ-
κλησίας;
Από τα πρώτα χρόνια της Αναγέννησης είχαν διατυπωθεί ενστάσεις για το
ρόλο του κλήρου, ειδικά των υψηλόβαθμων κληρικών, τη διαγωγή και άλλα ηθικά
ζητήματα. Οι ουμανιστές στρέφονταν περισσότερο ενάντια στο μοναχισμό, επειδή
αντιπροσώπευε τον κόσμο της αμάθειας, ωστόσο όμως και οι ουμανιστές παρέκκλι-
ναν προς τον παγανισμό. Τέλος, ο Σαβοναρόλα επιχείρησε με την εξαγνιστική θεωρία
και πρακτική του να πατάξει το πολιτικό σύστημα που συντηρούσε αυτές τις συμπε-
ριφορές.
Η αναγεννητική προσπάθεια του Έρασμου: η ευαγγελική αγνότητα, η φιλολογι-
κή καλλιέργεια και η ελευθερία της βούλησης. Η ρήξη με τον Λούθηρο.
Ποιος ήταν ο εκφραστής της μέσης οδού προς εξυγίανση της Εκκλησίας και της
κοινωνίας;
Ο Έρασμος εξέφρασε τη μέση οδό προς την εξισορρόπηση όλων των τάσεων
(Desiderius Erasmus). Ζώντας στην Ολλανδία, αποστασιοποιημένος από τα ιταλικά
πράγματα, αναδείχτηκε σε πρωτεύον πρόσωπο μιας κριτικής που καυτηρίαζε τις υ-
περβολές, την αγραμματοσύνη και την φιληδονία των μοναχών. Ωστόσο ο ίδιος δεν
ήταν σταθερός πολιτικά ούτε πολύ δραστήριος. Περισσότερο στόχευε σε ένα πνευμα-
τικό ξεκαθάρισμα, προς τις πηγές της χριστιανικής πίστης, όπως επεδίωκε και ο φίλος
του Θωμάς Μώρος. Ως Αναγέννηση εννοούσε το ν' ακολουθεί κανείς το δρόμο του
Ιησού (ολλανδικό κίνημα θρησκευτικής ευσέβειας, "σύγχρονη ευσέβεια").
Ποια ήταν η θεωρία του Έρασμου, όπως διαγράφεται στο Μωρίας Εγκώμιον;
Κατά τον Έρασμο, μωρός δεν είναι ο χαζός, αλλά το πραγματικό παιδί του
Θεού, που ακολουθεί το δρόμο του χωρίς να ενδιαφέρεται για εγκόσμια κέρδη, που
φαίνεται μωρός (χαζός) από την πλευρά των ηθικά πωρωμένων. Ο μωρός είναι ο άν-
θρωπος που μετέχει στην πλέον εξαιρετική ανθρώπινη κατάσταση που συνίσταται
στην ηθική συνείδηση και εμπεριέχει την τιμιότητα, την καλοκαγαθία, την προσήνεια
(ηπιότητα χαρακτήρα).
Ποια ήταν η φιλολογική προσφορά του Έρασμου;
Ο Έρασμος ήταν ο θεμελιωτής της επιστημονικής μελέτης της ελληνικής
γλώσσας και εξαιρετικός λατινιστής. Μετέφρασε εκ νέου από το ελληνικό πρωτότυπο
την Καινή Διαθήκη, αποδεικνύοντας τα μεταφραστικά λάθη και τις παρανοήσεις της
λατινικής μετάφρασης (vulgata) που χρησιμοποιούνταν ως τότε και που θεμελίωναν
τη ρωμαιοκαθολική θεολογία. Με αυτόν τον τρόπο αποκατέστησε το μήνυμα του Ευ-
αγγελίου. Εκτός από εξαιρετική κριτική φιλολογική εργασία, ήταν και μια προσπά-
θεια αποκατάστασης και ανανέωσης των θρησκευτικών μηνυμάτων από τη μεσαιωνι-
κή ξηρή και ανούσια περιβολή τους. Επιπλέον εισηγήθηκε την ονομαζόμενη σήμερα
ερασμιακή προφορά της ελληνικής, που μας έμαθε τον τρόπο που πρόφεραν τις λέ-
ξεις οι αρχαίοι Έλληνες.
Ποιες ήταν οι θεολογικές αντιλήψεις του Έρασμου;
Ο Έρασμος δε στράφηκε ενάντια στον κλήρο ή την Εκκλησία. Περισσότερο
επεξεργάστηκε την εκκλησιαστική θεωρία διαχωρίζονταν σαφώς την εκκλησιαστική
πτυχή (πχ αξίωμα) από την θεολογική: πχ ο χρηματισμός του κλήρου οφείλεται στο
ότι ο κληρικός είναι άνθρωπος, αυτό όμως δεν επηρεάζει την πίστη του στο Θεό. Πε-
ρισσότερο ήθελε να απελευθερώσει την θεολογία από τα ανθρώπινα σφάλματα.
Ποια ήταν η σχέση του Έρασμου και των διαφωνούντων με την παπική εκκλησία;
Προς αυτόν συσπειρώθηκαν οι διαφωνούντες με την παπική εκκλησία, όπως
πχ ο Λούθηρος, ωστόσο ο Έρασμος δεν αποκήρυξε την καθολική πίστη και καταδί-
κασε το Λούθηρο μετά τη Μεταρρύθμιση.
Ποιες είναι οι διαφορές του Έρασμου και του Λούθηρου;
Ο Έρασμος οραματιζόταν έναν θεό της Ο Λούθηρος οραματιζόταν ένα θεό-
αγάπης, γι’ αυτό ο Έρασμος καταδίκασε τιμωρό.
τις λουθηρανικές απόψεις
Ο Έρασμος πίστευε στην ελευθερία του Ο Λούθηρος απορρίπτει την ελευθερία
ανθρώπου, ως δώρο του θεού και ως της ανθρώπινης βούλησης, απαξιώνοντας
προϋπόθεση για να καταλογιστεί ηθικά το Εγώ του ανθρώπου.
μια πράξη
Ο Έρασμος δεν αντιτίθεται στην κληρο- Ο Λούθηρος θεωρούσε τις μεσαιωνικές
νομιά της κλασικής παιδείας. και κλασικές επιδράσεις ειδωλολατρικές
προσμίξεις.
Ο Έρασμος είναι μετριοπαθής ως προς το Ο Λούθηρος θεωρεί ότι οι Γραφές είναι
ζήτημα της αποκάθαρσης του ανθρώπου. γεμάτες από σωματικότητα και άρα ροπή
προς την αμαρτία, και η αποκάθαρση
μπορεί να γίνει μόνο με τη Θεία Χάρη
Πως χαρακτηρίζεται ο Έρασμος;
Ο Έρασμος δημιούργησε την εικόνα του μειλίχιου στοχαστή, που ζει μέσα
στο σύμπαν των ιδεών. Είχε επαφές με πολλούς διανοούμενους της εποχής του και
δημιούργησε μια "δημοκρατία των γραμμάτων", όπου μπορούσαν όλοι να συμμετέ-
χουν, και με αυτόν τον τρόπο έγινε ο πρώτος κα μεγαλύτερος κήρυκας της ενότητας
του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ
ΈΝΝΟΙΕΣ ΚΛΕΙΔΙΑ
Γεωγραφικές Ανακαλύψεις: οι ανακαλύψεις που συνόδεψαν την έξοδο του ανθρώ-
που από την Ευρώπη προς τα αφρικανικά παράλια, Αμερική, Κίνα και Ινδία
Ηλιοκεντρική Θεωρία: η αστρονομική θεωρία του Κοπέρνικου, που θέτει ως κέντρο
του κόσμου τον ήλιο. Θεμελιώθηκε από τον Φιλόλαο τον 3ο π.Χ. αιώνα.
Εμπειρία ως "διερμηνέας": η εμπειρία είναι αυτό που μας εξηγεί και θεμελιώνει τις
θεωρίες μας για τη φύση.
Αιτιώδεις συνάφειες στη Φύση: η αντίληψη ότι κάθε αίτιο έχει ένα αποτέλεσμα και κάθε
αποτέλεσμα οφείλεται σε συγκεκριμένο αίτιο, ότι τίποτα στη φύση δεν είναι αυθαίρετο.
Η ζωγραφική γεννιέται μέσα από τη φύση: η ζωγραφική απεικονίζει τις φυσικές
σχέσεις με το δικό της τρόπο
Μαθηματικός Λογισμός: οι μαθηματικές αποδείξεις, που προσφέρουν εγκυρότητα
σε κάθε φυσική θεωρία.
Γεωγραφικές Ανακαλύψεις και Αλλαγή Κοσμοειδώλου. Η Κοπερνίκεια επανάσταση.
Ποια ήταν τα μεσαιωνικά επιστημονικά στερεότυπα, οι μεσαιωνικές κρατούσες
επιστημονικές αντιλήψεις;
Οι μεσαιωνικές επιστημονικές θεωρίες εξυπηρετούσαν ως επί το πλείστον
θρησκευτικούς σκοπούς και όχι την επιστήμη, με τον τρόπο που νοείται στη νεότερη
εποχή. Ο καθηγητής διδάσκει χωρίς το ακροατήριό του να συμμετέχει ενεργά. Η
σχολαστική ερμηνεία του Αριστοτέλη κυριαρχεί, όπως επίσης και το γεωκεντρικό
αστρονομικό σύστημα.
Ποιες αλλαγές επήλθαν με την Αναγέννηση;
Η Αναγέννηση αρνήθηκε την κυριαρχία και το κύρος των επιστημονικών
δογμάτων και στράφηκε προς την εμπειρία και την παρατήρηση, για να κατανοήσει
την αλήθεια και τη δομή του κόσμου. Άντλησε πολλά από διάφορα σημεία της αρ-
χαιοελληνικής κοσμοθεωρίας, αλλά οι επιστημονικές ανακαλύψεις της έμειναν κατά
κύριο λόγο εκτός του ουμανιστικού χώρου.
Πως συνέβαλαν οι γεωγραφικές ανακαλύψεις στην επιστημονική αναγέννηση;
Οι ανακαλύψεις των υπερπόντιων χωρών έβγαλαν τον άνθρωπο από το
κλειστό και πεπερασμένο μεταφυσικό σύμπαν και του δημιούργησαν μια εικόνα σχε-
τικότητας για τον κόσμο. Ο άνθρωπος δε θεωρεί πια καταστάσεις δεδομένες, αλλά
ωθούμενος από τον εαυτό του και τις δυνάμεις της φύσης, γνωρίζει νέες χώρες και
κοινωνίες. Το κέντρο βάρος του κόσμου μετακινείται από τη Μεσόγειο στον Ατλα-
ντικό, χάνεται ο ευρωκεντρισμός και το γεωκεντρικό μοντέλο αντικαθίσταται από το
ηλιοκεντρικό. Η γη χάνεται μέσα στο απέραντο σύμπαν.
Πως συνέβησαν οι ανακαλύψεις;
Άμεσο αίτιο των γεωγραφικών ανακαλύψεων υπήρξε η επέκταση της Ισπα-
νίας και της Πορτογαλίας. Οι Πορτογάλοι πρώτοι εξερεύνησαν τα αφρικανικά παρά-
λια για να βρουν ένα δρόμο προς την Άπω Ανατολή παρακάμπτοντας τη μουσουλμα-
νική Μέση Ανατολή. Οι Ισπανοί επιχείρησαν να φτάσουν στην Άπω Ανατολή από τα
δυτικά, διαπλέοντας τον Ατλαντικό. Το εγχείρημα ανέλαβε ο Χριστόφορος Κολόμ-
βος, που ανακάλυψε την Αμερική. Οι δυο χώρες έφτασαν σε διαμάχη για τη διανομή
των υπερπόντιων γαιών και το πρόβλημα λύθηκε με συμβιβασμό από τον πάπα Αλέ-
ξανδρο Βοργία, αποτέλεσμα του οποίου ήταν η πορτογαλική κατοχή της Βραζιλίας.
Ποια ήταν τα αποτελέσματα των ανακαλύψεων;
Στον αγώνα των ανακαλύψεων και αργότερα της ίδρυσης αποικιών εισήλθαν και οι
άλλες ευρωπαϊκές δυνάμεις, Αγγλία, Γαλλία, Ολλανδία.
Οι λεγόμενοι προκολομβιανοί πολιτισμοί της Αμερικής εξολοθρεύτηκαν στο όνομα
της ανώτερης αλήθειας του χριστιανισμού.
Τέθηκαν τα θεμέλια της δημιουργίας των μεγάλων αυτοκρατορικών κρατών.
Αναγνωρίστηκε η ηθική υπεροχή των "πρωτόγονων" λαών, εξαιτίας της φυσικότητας
στον τρόπο ζωής τους.
Στηλιτεύτηκε από διανοούμενους η υποκριτική διάσταση του χριστιανισμού και η
παράβαση της χριστιανικής διδασκαλίας, που οδηγούσε σε σφαγές και προσηλυτι-
σμούς, από διανοητές, όπως ο Θωμάς Μώρ, ο Έρασμος και ο Βαρθολομαίος ντε λας
Κάσας (Bartolomeo de la Casas).
Ποιοι ήταν οι εισηγητές των νέων επιστημονικών θεωριών;
Ο Νικόλαος Κοπέρνικος, πολωνικής καταγωγής, ήταν ο εισηγητής της ηλιοκεντρικής
θεωρίας, την οποία πρώτος είχε εισηγηθεί ο Φιλόλαος, αστρονόμος του 3ου αιώνα
π.Χ., θέτοντας τον ήλιο κι όχι τη γη στο κέντρο του σύμπαντος.
Ο Ιωάννης Κέπλερ, γερμανικής καταγωγής, ήταν ο εισηγητής της ελλειπτικής τροχιάς
των πλανητών γύρω από τον ήλιο.
Ο Γαλιλέος Γαλιλέι, ιταλικής καταγωγής, ήταν ο εισηγητής μιας νέας θεωρίας που
απομακρυνόταν από τον αριστοτελισμό για την κίνηση των φυσικών σωμάτων, βασι-
σμένης σε εμπειρικά και μόνο δεδομένα. Επιπλέον πίστευε ότι η επιστήμη και η φύση
είναι γραμμένες στη γλώσσα των μαθηματικών.
Τι προβλήματα δημιουργήθηκαν με τις νέες επιστημονικές ανακαλύψεις;
Και οι τρεις προαναφερόμενοι επιστήμονες σηματοδότησαν το πέρασμα από μια
εποχή μεταφυσικής σε μια εποχή επιστημονικής γνώσης. Οι επιστήμονες δεν επιθυμούσαν
τον περιορισμό των πνευματικών αναζητήσεών τους και αυτό δημιούργησε ένταση στις
σχέσεις επιστήμης και θεολογίας, κάνοντας καθεμιά να αναγνωρίσει τα όρια της. Η εκκλη-
σία δεν ήταν αντίθετη, όσο τα μοντέλα τους χρησιμοποιούνταν μόνο θεωρητικά, ή ως μα-
θηματικά μοντέλα, αλλά τα νέα επιστημονικά όργανα, όπως π.χ. το τηλεσκόπιο, την διέ-
ψευδαν. Ο Γαλιλέος καταδικάστηκε από την Ιερά Εξέταση και μόλις το 1985 ο πάπας Ιω-
άννης Παύλος Β' αναγνώρισε το λάθος της καθολικής εκκλησίας.
Ποια ήταν η προσωπικότητα του Leonardo da Vinci;
Αντιπροσωπεύει τη στροφή του ανθρώπου προς την εμπειρική πραγματικό-
τητα. ήταν ένα καθολικό πνεύμα, πολυδύναμο και πολυσχιδές, που ασχολήθηκε με
πολλά πράγματα ταυτόχρονα και με εξίσου μεγάλη επιτυχία: μηχανικός, ζωγράφος,
μαθηματικός, εφευρέτης, ανατόμος. Και οι ανακαλύψεις που έκανε φαίνονται σε κάθε
πτυχή της δραστηριότητάς του. Έγραψε τις παρατηρήσεις του σε έναν ιδιαίτερο κώ-
δικα, που αποκρυπτογραφήθηκε πολύ αργότερα, ώστε να δείξει τη διάνοια του ατό-
μου. Ήταν αγέρωχος, επιδεικτικός, αυτάρεσκος και πολυτελής στην εμφάνιση και
στους τρόπους, το ακριβώς αντίθετο από τον μεγάλο ανταγωνιστή του, τον Μιχαήλ
Άγγελο. Επιθυμούσε να ανακαλύπτει τη γνώση. Είναι παθητικός δέκτης της και αυ-
τοχαρακτηριζόταν αγράμματος, γι' αυτό και θεωρούσε την παρατήρηση της φύσης
πρωταρχικό μέλημα του ανθρώπου, ώστε η εμπειρία να είναι ο διερμηνέας της φύσης,
κριτής της κάθε θεωρίας μας γι' αυτήν.
Ποια είναι η γνωσιοθεωρία του Leonardo da Vinci;
Για τον Leonardo da Vinci, ο άνθρωπος μαθαίνει με τα μάτια του, πρέπει
όμως να μάθει να βλέπει κι όχι να ονειροπολεί. Ο φιλόσοφος ονειροπολεί, κατηγορώ-
ντας την εμπειρία ως ασταθή και χρησιμοποιούν τη φιλοσοφία για να κλειστούν σε
ένα τεχνητό κόσμο. Παρ' ότι η εμπειρία πολλές φορές είναι προβληματική, δεν παύει
να οδηγεί σε ασφαλή συμπεράσματα, όταν γίνεται συστηματική και ελέγχεται πειρα-
ματικά. Παρατηρούνται έτσι αιτιώδεις συνάφειες, ότι κάθε αιτία έχει ένα αποτέλεσμα
και κάθε κατάσταση οφείλεται σε ένα συγκεκριμένο αίτιο. Με αυτόν τον τρόπο ανα-
καλύπτουμε τις φυσικές νομοτέλειες. Η παρατήρηση όμως χρειάζεται τακτοποίηση,
συστηματοποίηση και επεξεργασία, ώστε να καταλήξει σε ολοκληρωμένη θεωρία.
Αυτήν τη συστηματοποίηση της παρέχει ο μαθηματικός λογισμός. Και από την άλλη
μεριά και η ζωγραφική είναι ένας τρόπος περιγραφής και απεικόνισης του κόσμου.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9ο
ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ, BURCKHARDT ΚΑΙ NIETZSCHE
ΈΝΝΟΙΕΣ ΚΛΕΙΔΙΑ
Αριστοκρατικό ήθος: η κινητήρια δύναμη στην εξέλιξη και ανέλιξη του πολιτισμού
Βούληση για Δύναμη: η πηγή των ανθρώπινων κατορθωμάτων.
Ποιες απόψεις έχουν κυριαρχήσει στις ανθρωπιστικές επιστήμες για την Αναγέννηση;
Hans Blumenberg:
Η Αναγέννηση είναι η άνθηση της ανθρώπινης δημιουργικότητας, η κατάκτηση του
φυσικού κόσμου, η έναρξη του νεωτερικού κόσμου, δηλαδή η μετακίνηση από τον
Θεό στον άνθρωπο όλων των λειτουργιών και δράσεων.
Ludwig Feuerbach:
Η Αναγέννηση είναι η αντιστροφή υποκειμένου και κατηγορουμένου. Ο άν-
θρωπος διαμορφώνει το δικό του πεπρωμένο, χειραφετείται από μεταφυσικές και θεο-
λογικές δεσμεύσεις και γίνεται αυτενεργός, όπως το εξέφρασε η εγελιανή φιλοσοφία.
Jacob Burckhardt:
Στο εγελιανό κλίμα κινείται και ο Burckhardt, που θεώρησε την Αναγέννηση
ως θέληση για δύναμη, που είναι η βάση της ανθρώπινης δράσης και των πολιτιστι-
κών επιτευγμάτων. Σκοπός του ήταν η προαγωγή ενός ακραίου αριστοκρατικού ή-
θους, ως δείγματος διανοητικής υγείας. Η επιστροφή στα προσωκρατικά ιδεώδη, στο
ομηρικό και αρχαϊκό αριστοκρατικό ήθος είναι η επιστροφή στην ανθρώπινη ζωτικό-
τητα. Πρότυπο γίνεται έτσι ο φιλοπόλεμος και εγωιστής ομηρικός ήρωας και η αρ-
χαϊκή Σπάρτη.
Friedrich Nitzsche:
Η δημιουργική βούληση προκαλεί πόνο και ο δημιουργός οφείλει να μη σε-
βαστεί το δημιούργημά του, ώστε να του προσδώσει τη μορφή που επιθυμεί.
Ποια είναι τα κοινά στοιχεία στην αντίληψη του Burckhardt και του Nietzshe;
Παραπέμπουν και οι δυο σε μια έννοια ελληνικότητας σαφώς πρωιμότερη
και πιο ωμή από την κλασική αθηναϊκή εκλέπτυνση. Είναι η νεανική ηλικία του ελ-
ληνικού πολιτισμού, η αποκάθαρση της Αναγέννησης από τα χριστιανικά και ιδεαλι-
στικά στοιχεία, για να φτάσουμε στην ανθρώπινη φυσικότητα, όπως απεικονίστηκε
στη φιλοσοφία και την λογοτεχνία της ομηρικής και αρχαϊκής εποχής. Ακριβώς την
έννοια του μέτρου και της απολλώνειας μορφής που δέθηκαν τόσο πολύ με τον ελλη-
νικό πολιτισμό δοκιμάζουν να υπερβούν.
